Grad Zrenjanin obeležava danas godišnjicu jednog od najtragičnijih događaja u svojoj istoriji – osam decenija od deportacije petrovgradskih Jevreja, 18. avgusta 1941. godine. Tim povodom, molitvama i simboličnim spuštanjem cveća u Begej, odata je pošta stradalima, a u znak sećanja na naše nekadašnje sugrađane, postavljena su i prva spomen-obeležja “kamen spoticanja”, na dve lokacije u centru Zrenjanina na kojima su živele deportovane jevrejske porodice. Održana je i prigodna akademija, a u Narodnom muzeju otvorena je izložba posvećena prvoj žrtvi fašizma u našem gradu, Jevrejinu Viktoru Eleku, osnivaču i vlasniku fabrike šećera.

Obeležavanju ove godišnjice prisustvovali su danas i Njegova ekselencija Jahel Vilan, ambasador Izraela u Republici Srbiji, drugi sekretar ambasade Savezne Republike Nemačke Daniel Museni, rabin Isak Asijel, umetnik, autor “kamena spoticanja” Ginter Demnig, predstavnici Saveza jevrejskih opština Srbije, jevrejskih opština Beograd, Subotica, Pančevo, Zrenjanin, preživeli svedoci Holokausta, potomci stradalih, predstavnici lokalne samouprave i srednjobanatskog okruga. Za ambasadora Vilana i drugog sekretara ambasade Nemačke Musenija priređen je i prijem u Gradskoj kući, čiji su domaćini bili zamenik gradonačelnika Saša Santovac, načelnica Srednjobanatskog upravnog okruga Snežana Vučurević, predsednik Skupštine grada Čedomir Janjić i pomoćnica gradonačelnika Cica Vučković.

Simboličnim spuštanjem venaca i cveća sa pešačkog mosta u Begej, kojim je 18. avgusta 1941. godine više od 1200 petrovgradskih Jevreja odvedeno u šlepovima na put bez povratka, u beogradske logore smrti, poštu stradalima odali su preživeli u Holokaustu dr Teo Kovač, zamenik gradonačelnika Saša Santovac i ambasador Izraela Jahel Vilan, načelnica okruga Snežana Vučurević i drugi sekretar ambasade Nemačke Daniel Museni, predstavnici jevrejskih opština i potomci stradalih, među kojima je bio i književnik i prevodilac Ivan Ivanji. Jevrejsku molitvu za preminule, kadiš, izrekao je Isak Asijel, vrhovni rabin Jevrejske zajednice u Srbiji.

“Kamen spoticanja”, jedinstveno spomen-obeležje, postavljeno je danas na dve lokacije u Ulici kralja Aleksandra Karađorđevića, ispred zgrada broj 39 i 47, u kojima su živele porodice Ivanji i Ekštajn. Zrenjanin je prvi grad u Srbiji koji na ovakav način oživljava sećanje na stradale Jevreje, a obeležja je postavio njihov tvorac, nemački umetnik Ginter Demnig. Po uzoru na više evropskih zemalja, u kojima je postavljen veći broj takvih obeležja, i na zrenjaninskom pločniku sada se nalaze mali kamenovi veličine 96 x 96 i visine 100 milimetara, na kojima je naznačeno da je na toj lokaciji živela žrtva nacizma i navedeno njeno ime i prezime. Postavljanje “kamena-spoticanja” pratila je kompozicija “Rahem”, u izvođenju Ane Aleksić – Šajrer.

Demnigova ideja personalizacije kamenova spoticanja bila je da se žrtvama Holokausta, koje su u koncentracionim logorima bile degradirane i svedene na običan broj, vrati identitet. Postavljanje na pločnike ima za cilj da se prolaznici, saginjanjem i čitanjem imena i teksta na kamenu, simbolično poklone žrtvama nacističkog terora. Demnig želi da imena žrtava vrati na mesta na kojima su živeli. Mada samo ime “Kamen spoticanja”, inicira na spoticanje, Demnig citira jednog učenika, izjavom: “Ne, ne saplićemo se samo i ne padamo, saplićemo se i glavom i srcem”.

Inicijativu za podizanje spomen-obeležja podnela je Jevrejska opština Zrenjanin, a realizaciju projekta pomogli su Pokrajinska vlada i Sekretarijat za kulturu, javno informisanje i odnose sa verskim zajednicama, kao i donatori iz drugih konfesija.

Obraćajući će se prisutnima na otvaranju izložbe “Elekova fabrika – 110 godina šećerane u Zrenjaninu”, zamenik gradonačelnika Saša Santovac istakao je da nema tih reči i načina da se opišu strahote Holokausta, kao što ne postoji vreme i godine koje mogu i smeju dozvoliti da se zločini zaborave, umanje ili nazivaju nekim drugačijim imenima.

– Današnji dan, 18. avgust, jedan je od najtužnijih dana i datuma u istoriji ovog grada. Poput drugih gradova, širom Planete, dešavali su se i ovde brojni ratovi, prolazile različite vojske, smenjivali se osvajači i oslobodioci. Međutim, i u najvećim ratnim sukobima, grad nikada nije rušen, bombardovan i razaran, nikada nije doživljavao tu vrstu tragične sudbine. Događalo mu se, nažalost, drugačije, još veće zlo – stradalo je njegovo stanovništvo, stradali su oni koji su činili dušu, snagu i biće grada u nekom trenutku njegove istorije. Stradali su zbog svojih ubeđenja, ideala, zato što se nisu mirili sa ropstvom ili okupacijom, stradali su zbog iskazanih reči ili učinjenih dela, ali su najveći pogrom doživljavali samo zato što su pripadali drugoj veri ili naciji, što su izgovarali drugačije molitve ili negovali drugačije običaje. Zato što su bili Jevreji – kazao je Santovac i dodao da je prva žrtva fašizma u našem gradu bio Jevrejin Viktor Elek, a da je prva porušena zgrada bila sinagoga, jer je namera fašista bila ne samo da izbrišu Jevreje kao narod, već i tragove njihovog vekovnog boravka na ovim prostorima.

– Za slobodu koju imamo i u kojoj danas živimo zaslužni su svi koji su pre osamdeset godina žrtvovali svoje živote, svi koji su za nju stradali u oružanim borbama ili van njih. Zaslužni su i svi naši nekadašnji sugrađani Jevreji, koji su doprinosili razvoju grada na bilo koji način, a doživeli su tragičnu sudbinu samo zato što su pripadali tom narodu i toj veri. Ne ponovilo se. Neka im je večna slava i hvala – poručio je Santovac.

Ambasador Izraela u Srbiji Jahel Vilan rekao je da ga je posebno dirnulo spuštanje cveća u reku i da mu je čast što je danas u Zrenjaninu, jer je i sam potomak preživelih u Holokaustu, iz Mađarske. Rekao je i da ne postoji bolji način da se oda počast stradalima od postavljanja spomen-obeležja “kamen spoticanja” i zahvalio se na toj ideji autoru Demnigu.
– Ova komemoracija značajna je ne samo zbog sećanja na žrtve, već i na ukazivanje sadašnjim generacijama, posebno mladima, o tim tragičnim događajima. Prošlo je osamdeset godina od tada i komemoracije su značajne da bi se sećali žrtava i kada preživeli u Holokaustu više ne budu bili sa nama. Ovo što radite u Zrenjaninu značajno je i zbog atmosfere često prisutne u današnjem svetu, a koja negira i umanjuje Holokaust. Čast mi je što sam ambasador u zemlji koja ima viševekovnu tradiciju veoma prijateljskog suživota jevrejskog i srpskog naroda i koja neguje izuzetno dobar odnos prema sećanju na Holokaust i prema preživelima, kao i prema restituciji, jer je prva zemlja u Evropi koja je usvojila tako dobar zakon – kazao je ambasador Vilan.

Na skupu su se obratili i predsednik Saveza jevrejskih opština Srbije Robert Sabadoš, autor postavke izložbe “Elekova fabrika – 110 godina šećerane u Zrenjaninu” Ferenc Nemet, kao i direktor Narodnog muzeja Zrenjanin Siniša Onjin.

Petrovgradski – zrenjaninski Jevreji doživeli su pogrom u prvoj ratnoj godini, kada je u samo jednom danu, 18. avgusta 1941. godine nestala gotovo celokupna tadašnja jevrejska populacija našeg grada. Više od 1200 Jevreja, uhapšenih nakon početka rata u Petrovgradu i okolini, i zatočenih u objektu nekadašnje kasarne, današnje Srednje poljoprivredne škole, toga dana sprovedeno je do obala Begeja i podeljeno u dve grupe. Potom su šlepovima, Begejom, odvedeni u Beograd i zatvoreni u “Topovske šupe” i logor “Sajmište”, odakle su sistematski vođeni na streljanje u Jajince i ledinu pored sela Jabuka, nadomak Pančeva.

Fašistički okupator nije ovde poštedeo čak ni objekte koji su podsećali na jevrejsku zajednicu, pa je 1941. godine do temelja srušio velelepnu sinagogu, podignutu 1896. godine, jednu od najlepših građevina u gradu. Na mestu gde se nalazila, današnjoj Jevrejskoj ulici, postavljena je spomen-ploča, a prigodno obeležje nalazi se i na zgradi Poljoprivredne škole.

Izvor:zrenjanin.rs