Jaša Tomić obeležila 100 godina od ulaska u kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca(FOTO)

OD PRAISTORIJE DO SREDNJEG VEKA

Jaša Tomić sa okolinom je od davnina pogodno mesto za život Ijudi. Prilikom oranja, kopanja bunara ili temelja za kuće, nailazi se još uvek na delove ćupa, kamene sekire, oružje ili Ijudskih konstura — a to ukazuje na činjenicu da su se ovde davno nalazila ljudska staništa. U nazivima potesa ostala su sačuvana imena najmlađih prastanovnika ovoga kraja – Slovena, jer su svi topografski nazivi — imena parcela Grešara, Mlaka, Margitica, Kamenica, Livade, Selište, Rasove, Vagan, Bavanište i druga, čisto slovenska.

Najveća i najbogatija praistorijska nalazišta pružaju se od Selišta do Janjinog budžaka idući nizvodno Tamišom prema Boki. Visoravan zvana Govedarova humka, koja se nalazi u blizini prelaza za Šurjan, najbogatije je praistorijsko nalazište ovoga kraja. Sva pomenuta praistorijska nalazišta, bila su nekada naseobine okružene prostranim baruštinama za odbranu od neprijatelja ili zverova, dakle od tadašnjeg korita Tamiša, koji je tada imao korito u sadašnjim »mrtveljima« (starim koritima reke), Prekoj i Beloj bari, sve do Begeja, koji je zapravo najstarije korito Tamiša. Praistorijski narodi su izbegavali blizinu reka, kojima se neprijatelj kretao, te su svoje naseobine gradili u skrovitim baruštinama, nasutim uzvišicama, ili pak podizali veštačke humke u pravcu iz kojeg je neprijatelj mogao da napadne.

Najstarije naseobine na ovom području potiču iz trećeg i drugog milenijuma pre nove ere. Nalazišta iz bronzanog i železnog doba pronašao je dr Borislav Jankulov na Selištu, Kertesu, Mlaki Congradu i Modošu. Na Grešari je pronašao neolitsko naselje. U okolini Jaše Tomića je dr Jankulov pronašao tragove teramarskih sojenica, koji su jedine u Vojvodini; to je velika humka na desnoj obali Tamiša prema selu Šurjanu. Parcela sa ovom humkom zove se Bavanište, što znači »Balvanište«, ili selo na balvanima, a nasuprot njoj, na levoj obali Tamiša nalazi se Selište, kao uspomena na nekadašnje naselje. Idući dalje, dolazi se do velikog zavijutka Tamiša zvanog Veliki vir, gde se na levoj obali nalaze pomenuti balvani u vodi. Dalje u Janjinom budžaku, gde je obala Tamiša visoka 7- 8 metara, opažaju se u lesu stara ognjišta. Idući dalje prema Boki dr Jankulov je naišao na delove ljudskih kostura. U samom selu, dr Jankulov je nalazio brojne tragove Kelta, Tračana, Slovena kao i na predmete rimsko-provincijalne kulture.

Dolaskom Rimljana u Banat, u II veku nove ere, počinje istorijski period ovog kraja. Banat je Rimljanima služio kao prolazna teritorija ka svojoj provinciji Daciji. Pošto je trebalo obezbediti normalan saobraćaj sa ovom provincijom, izgrađen je odbrambeni sistem, koji su činile vojne posade postavljene na važnijim tačkama. Takva se tačka nalazila na Tamišu, čije je korito tada bio Tamišac, ili kako ga meštani zovu Jer. To je bila prirodna prelazna tačka Tamiša, gde se za vreme niskog vodostaja reka mogla pregaziti; Rimljani su tu bili postavili skelu, koju je čuvala vojnička posada. Temelji jedne zgrade, ploče i ridski novac, dokazi su čestih prelazaka rimskih trupa ovim delom Tamiša, za vreme njihove vladavine provincijom Dacijom.

Za vreme velike seobe naroda, preko celog područja prelazili su mnogobrojni narodi: Huni, Sloveni, Bugari, Avari, Goti, Gepidi, ali su najviše tragova o svome boravku ovde ostavili Avari i Sloveni. Mađari su uspeli da ovde osnuju svoju državu, ali su bili brojno slabiji od ostalih stanovnika, jer su osnovali mali broj naseobina.

JAŠA TOMIĆ ZA VREME UGARSKOG FEUDALIZMA

Krajem IX veka političko stanje u srednjoj Evropi počinje da se menja, kada u Panonsku niziju upadaju Ugri (Mađari), nomadsko pleme ugro-finskog porekla. Oni dolaze sa istoka iz Etelkeza (Etelkizu, Etekoz severno od obala Crnog mora) i preko Karpata upadaju u Panonsku niziju, gde zatiču brojna slovenska plemena. Slovenska plemena u Banatu, nalaze se u to vreme pod bugarskom vlašću. Početkom X veka Ugri ruše Moravsku državu Slovena, a zatim, posle pobeda nad Vizantijom i Bugarskom, osnivaju svoju državu. U to vreme, kada se Ugri bore za primat u Banatu, dolazi do oživljavanja skele na Tamišu. Na strmoj ledini Mo-došca kod Fenja, na mestu negdašnje rimske skele, došlo je do borbe između Mađara i vojske bugarskog kneza Glada, čije je sedište po hipotezi dr Jankulova bilo u današnjem, rumunskom, selu Gadu. U toj borbi je Gladova vojska sastavljena od Slovena, bila potučena. Po toj ledini – fovenj, nazvano je selo Fenj, koje meštani starinski izgovaraju kao »Venj«. Novodoseljeni Ugri su pali pod kulturni uticaj starosedelaca Slovena, što se ogleda u stotinama reči koje su pozajmili, a koje se odnose na kuću i zemljoradnju.

Banat je u srednjovekovnoj Ugarskoj poznat pod imenom Međutamišje (Temeskoz), Tamiška pokrajina i Tamiški distrikt. U mladoj Ugarskoj državi izvestan broj uglednih domorodaca – Slovena, vrlo su uticajni u vođenju državne politike. Plemenska organizacija slovenskih plemena u Banatu srušena je za vreme Bele III, 1173—1196. godine, koji je bio savremenik osnivača srpske srednjevekovne države Stevana Nemanje. Bela III je učrvstio županijsku vlast i uspostavio nove feudalne odnose.

Mesto se prvi put u istorijskim izvorima pominje 1334. godine, pod imenom MADUS, čiji je sveštenik Brikcius morao da plaća papski desetak. Stanovnici sela bili su tada katolički Mađari, koji su plaćali svoje obaveze. Mesto se 1338. godine javlja pod imenom MODOS, a 1344. godine u jednoj ispravi kao MODOŠ. Po mišljenju dr Jankulova, naziv Modoš je latinskog porekla i dolazi od latinskog izraza MODUS TRANSCIENDI – način prelaska reke. Ovaj prelaz preko Tamiša premešten je kasnije u Oređ, čiji je naziv mađarskog porekla – od Uj Rev, sela sa značenjem nove skele. Osim ova dva mađarska sela (Modoš i Uj Rev), postojalo je i treće, staro selo na uzvišici – humci Kamenica, koje se zvalo Orosi, što na mađarskom znači Rusi. Tu su nekada bili nastanjeni Rusi, koje su Mađari zarobili u bici kod Kijeva, u polju koje se i danas naziva Vengersko polje. Još u XIV veku Modoš se zbog povoljnog gegorafskog položaja, kao tranzitno mesto razvija i 1371. godine se spominje kao posed (possesio) plemića Stevana Mađara, u Kovinskoj županiji. Sredinom XV veka pored ova dva sela pominje se i susedno selo Krstur (Keresztes).

U XIV veku nastaju teška vremena za stanovnike Banata, jer posle kosovske bitke, 1389. godine, Turci sve češće upadaju u ove krajeve i već 1396. godine, pale i susedni Uj Peč. Pošto se nalazila na granici prema Turskoj, zbog čestih upada na njenu teritoriju, Kovinska županija je 1439. godine ukinuta, a njena teritorija prisajedinjena delom Torontalskoj županiji, sa sedištem u Bečkereku i Tamiškoj županiji sa sedištem u Temišvaru.

MODOŠ POD TURSKOM VLAŠĆU 1552 — 1716.

Kada su Turci 1552. godine osvojili Temišvar, upostavili su svoju vlast u Banatu, koja će sa kraćim prekidom trajati 164 godine. Pošto su zagospodarili Banatom, Turci upostavljaju svoj upravni sistem. U Temišvaru je bilo sedište vilajeta, koji je obuhvatao i krajeve svereno i južno od Banata. Sedišta sandžaka (srezova) bila su u Banatu u: Bečkereku, Lipovu, Moldavi, Temišvaru i Čanadu. Stanovništvo Banata za vreme turske vladavine bilo je uglavnom srpsko. Osim Srba u gradovima je živelo i nešto muslimanskog stanovništva, dok je Mađara veoma malo ostalo. Mađarsko stanovništvo se još prilikom nadiranja Turaka povuklo u panici na sever. U opustele krajeve Banata, Turci počinju da naseljavaju srpsko stanovništvo. Sultan Sulejman Veličanstveni, naređuje 15. januara 1566. godine, temišvarskom paši (beglebergu) i defterdaru da nasele raju u blizini Temišvara pod vođstvom kneza Pavla. Usled naseljavanja Srba u Banatu, njihov broj se toliko povećao, da se Banat na kartama XVI veka označava kao Raška (Rascia), Srbija.

Tokom XVI veka o turskoj upravi u Modošu i životu a njemu ne znamo ništa. Jedini podatak o mestu nalazimo iz dokumenata 1566. godine, kada je Jovan Zigmund, sin Jovana Zapolje, putovao iz Erdelja u Zemun da sultanu izrazi pokornost. Tom prilikom je Jovan Zigmund veoma žurio, pa je zamorio konje, te ih je u Velikom Modošu zamenio. Za 6 konja je platio 6 florina i 45 denara.

U XVII veku Modoš spominju sakupljači priloga za Pećku patrijaršiju (1660. godine); u pećkom Katastigu zabeleženi su modoški stanovnici: pop Jaftimije i pop Zaharije, Ilija, baba Romana, Milić Radojević, Vladislav, Rusmir, Vuja, Komlenija, Avram, Gavril Panov, Mata, Radomir, Cveja Vranešev, Andreja, Petar.

Modoš je pod Turcima morao biti ugledno srpsko mesto sa dva naselja – Veliki i Mali Modoš, koji se spominju još pre turske invazije, pa su ga kao važno strategijsko mesto, na prelazu preko Tamiša, Srbi naselili. Po turskoj administrativnoj podeli ostala su oba sela – Veliki i Mali Modoš, kao posebne opštine, a ime Mali Modoš se izgleda sačuvalo u današnjoj parceli – potesu Modošac ili u imenu Garavnjak ili Čongrad (Čarni grad), koji se nalaze u severnom delu mesta.

Za vreme desetogodišnjeg austrijskog interegnuma u Banatu, 1690 – 1700. godine, Modoš je bio u sastavu čakovačkog distrikta. Modoš će Turci držati u svojim rukama još 16 godina kada prelazi u ruke Austrije. Austrijska vojska je 13. oktobra 1716. godine osvojila Temišvar pod komandom Evgenija Savojskog, a 9. novembra grof Mersi zauzima Pančevo.

POD AUSTRIJSKOM VLAŠĆU 1717 – 1779

Bivši temišvarski pašaluk (vilajet) spominje se u početku austrijske vladavine pod imenom Temišvarska oblast, zatim Temišvarska pokrajina, Temišvarski okrug i Tamiška banovina, da bi se najzad nazvao Banat. Posle proterivanja Turaka iz Banata, Austrija je ovu pokrajinu zadržala pod svojom neposrednom vlašću, iako se ovo područje od dolaska Turaka nalazilo pod vlašću Ugarske. Uprava nad Banatom poverena je Dvorskoj komori u Beču, centralnoj instituciji za vođenje finansijskih poslova Carevine. Dvorska komora je upravljala preko Zemaljske administracije Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru, putem vojnih predstavnika sve do 1751. godine, kada upravu preuzimaju građanska lica. Temišvarski Banat je bio podeljen na 13 okruga, a Modoš je pripao Bečkerečkom distriktu, u čijem sastavu ostaje sve do restauracije županijskog sistema, odnosno do priključenja Tamiškog Banata Ugarskoj.

Uviđajući strategijski položaj Modoša, austrijski vojni stručnjaci donose odluku o izgradnji mosta na Tamišu između Modoša i čavoša, koji će biti glavna spona na putu Temišvar – Veliki Bečkerek, odnosno Pančevo. Most je podignut 1716. godine, neposredno po oslobađanju ove teritorije od Turaka. Zbog povoljnog prirodnog položaja Modoš je u privrednom pogledu brzo napredovao.

Posle dva prohujala rata u kratkom vremenu, stanovništvo Modoša, se kao i drugih banatskih sela veoma proredilo, tako da je posle dolaska austrijske vojske 1717. godine zabeleženo samo 50 domova dok o broju stanovnika nema podataka. Može se pretpostaviti, s obzirom da su to bile porodične zadruge, da je u kućama bilo između 6-8 članova porodice ili 300-400 stanovnika. Prema broju stanovnika bilo je jedno od većih mesta u Banatu. Stanovnici su bili Srbi.

Privredna izgradnja Banata, posle oslobođenja od Turaka, poverena je veoma agilnom i sposobnom grofu Klaudiju Florimundu Mersi koji počinje sa naseljavanjem kolonista, izgradnjom kanala, obnavljanjem zemljoradnje i zanatstva.

U selu je tada podignut žitni magacin, solara i majur, na kojem je uzgajana stoka, radi snabdevanja bolnica u Banatu. Mestom je upravljao podupravnik (untervervalter), koji se pominje 1722. U to vreme prvi put se pominje škola, 1725. godine i učitelj po imenu Sabas.

U mestu je tada bila stacionarana vojska, koja je bila razmeštena po kućama, od čije je obesti stanovništvo stradalo. Zbog velikih obaveza prema vojsci, stanovništvo se bilo razbežalo, tako da je 1727. godine bilo popisano samo 38 domova – domaćinstva. Taj podatak, ne govori dovoljno o njihovoj brojnosti. Neke porodične zadruge imale su tada i po 30 članova, pa neke i više, jer se samo tako može objasniti broj sveštenih lica u mestu: protoprezviter, dva paroha i jerođakon, čiji je broj zavisio od broja vernika. Crkva je ovde bila podignuta veoma davno, o čemu svedoči i zapis da ju je osvetio patrijarh srpski Kalinik 1 (1691 – 1710.) prilikorn prolaska kroz Modoš. Kasnije, 1746. godine, prilozima i radom meštana podignuta je sadašnja pravoslavna crkva.

Početkom treće decenije XVIII veka, grof Mersi počinje sa naseljavanjem Nemaca, Španaca i Italijana u Banatu. Prve kolonije Nemaca osnivaju se tada u Velikom Bečkereku, Beloj Crkvi i Pančevu. Kolonisti – Nemci došli su iz Nemačke (Falačke). U Bečkereku su bili naseljeni Španci i Italijani sa zadatkom da podignu poljoprivrednu proizvodnju, vinogradarstvo, vrtlarstvo i voćarstvo. Pomoću naseljenika je vlast nameravala da izgradi puteve i mostove u barovitom Banatu. Kolonisti se ovde nisu mogli aklimatizovati – masovno su umirali od groznice, kuge i kolere i drugih epidemija, koje su bile česta pojava u to vreme. Španci i Italijani se ubrzo vraćaju u svoje zemlje, a Nemci ostaju i delom umiru. U Nemačkoj je tada kružilo mišljenje »da je Banat druga grobnica Nemaca«. Kolonisti su bili privilegovani u odnosu na zatečeno stanovništvo – Srbe, Rumune i Mađare; bili su oslobođeni plaćanja poreza na 3, kasnije na 4 i 6 godina, dobijali su od države kuće, alat i seme za setvu. Naseljavanje Nemaca uznemirilo je Srbe i Rumune, jer su Nemci bili oslobođeni jedne od najtežih dažbina — ukonačavanja vojske; plašili su se da će vlast na njih natovariti veće namete i da će ih pokatoličiti, te mnogi Srbi beže u Srbiju, Vlašku pa čak i dublje u Tursku. Neki krajevi Banata na taj način gube više od polovine stanovnika, kao što je to bio slučaj sa Modošom i Sečnjom, u kojima je živelo čisto srpsko stanovništvo; oni će ubrzo opusteti. Jedan od ciljeva kolonizacije Nemaca u Banatu bio je ubacivanje kolonista u kompaktne nacionalne celine Srba i Rumuna, nebili ih vremenom denacionalizirali. U cilju sprečavanja bekstva Srba i Rumuna, Dvorska komora već 1723. godine poziva susedne županije da begunce uzajamno predaju; vlasti na granicama Banata postavljaju i graničnu policiju sastavljenu od hajduka (national Haiduken). Mersijeva kolonizacija nije uspela, jer strateški, politički i privredni motivi kojima se on rukovodio, iziskivali su bolji kvalitet kolonista, nego što su bili dotadašnji – mahom beskućnici i pustolovi od kojih je Mersi hteo da stvori privrednike i branioce Banata od turskih upada. Rat, 1737 – 1739. godine, pokazao je mnoge slabosti kolonizacije: bolesti su prošto pokosili koloniste, tako da je jedva kao ostao u životu. Klima je ovde bila ubitačna za koloniste, koji su najvećim delom došli iz brdskih predela gde je klima suvlja i voda za piće zdravija, močvare pune komaraca i vlažnost podneblja su glavni uzroci njihovog nestanka sa ovog područja.

Posle rata sa Turcima, 1737 – 1739. godine, u Modošu su zabeležena 24 doma. Porodične starešine su bile: knez Radoslav Đuričin, Stojan Panin, Stojan Mirkov, Stojko Carin, Marko Dželat, Stojan Saračević, Jovica Ćosin, Mihailo Petrin, Teofan Parivodin, Živan Mihajlov, Stojić Cakovski (Đakovski), Stojko Tergof, Nikola Prodanov, Baba Petrić, Lazar Knežević, Živan Ostojin, Radivoj, Resh Zanin, Ostoja Jeremić, Ilija Mihajlov, Stojko Karabašev, Vasa Krstin, Marko Panin, Marinko Milovanov, Raja Neda, Vujica Stojkin, Pava Marinko, birov Mijuca Vla.

U drugoj polovini XVIII veka kolonizacija u Modošu je najintenzivnna. Naseljavaju se Srbi (iz Pomorišja i Sečnja), Mađari, Nemci i Bugari. Godine 1746. bili su stanovnici Modoša: Stojko Čerević, Stojan Babić, Teofan Parivodić, Botić Georgijević, Radivoj Stojadinov, Dima Grk, Despot Bedričić, Miško Krasnić. Simeon Aleksić, Radosav Bedrić, Živojin Oston, Laza Knežev, Jovan Vasić, Stanko Bedričić,Stojko Amidžić, Marko Popin i Jova Đakovački. MerTu darodavcima modoške crkve iz 1761. godine, pominju se Mija i Rana Pomorišac i Radosav Stankov; oni nisu bili spomenuti u popisu iz 1746. godine.

Oko 1780. godine javljaiu se sledeće porodice: Aleksić, Andrejin, Aničin, Artukov, Adžijić (Mihajlović), Bajin, Bakalov, Baćanov, Beli, Belobrkić, Bokanov, Brkić, Bolari, Voljani (Foljani, Foljanski), Vojovići, Vujičini, Gigini (Gigići), Glišini, Govedarevi. Davidovi, Dešini. Dimini, Dragonovi. Dragovići. Dovatovi. Dermekovi, Ere (Here, Erići. Erski). Živanovi, Živkovići, Živkovi, Živatini, Žikići, Ivanovi. Ivkovi, Igrači, Ja-kovljevi, Janoševi. Jerkovi, Jeftini, Joanovi, Josimovi, Kajganići, Karakaševi. Keverišanovi, Lazarovi, Lazini, Maletići, Maksimovi, Manojlovići, Marini, Marjanovi, Markovi, Mijajevi, Mijailičini, Mirkovi, Neckovi, Nikolini, Pavlovi, Paperkesići, Parkajići. Paunovići, Pejini, Petrovi, Petručevi, Radivojevi, Radosavljevi, Ranitovi, Savini, Svilengaćini. Selini, Slatinčevi. Stojkovi. Stojkovići, Stojšići, Strajinini. Suvačarevi, Ta-bakovi, Todorovi, Trefunovi (Treunovi), Trlajini, Tucići, Ćosići, Cigljarevi, Čavini, Šepećani, Šurjanci i Dželatovići. Od navedenih porodica pre pedeset godina (oko 1930. godine), postojale su ove porodice: Aleksići, Aničini, Beli, Belobrkići, Veljani (Foljani, Foljanskovi), Vojnovići, Vujičini, Gigini (Gigići), Dimini, Draganovi, Dragovići Dovatovi, Dermekovi (Amidžići), Erski (Ere, Petrovi), Živanovi, Živankići, Žikići, Jerkovi, Lazarevi, Maksimovi, Mijajevi, Mirkovi, Parkajići, Pejini, Petrovi, Radivojevi, Radisavljevi, Svilengaćini, Stojkovi, Stojkovići, Stojšići, Suvačarevi, Trefunovi (Treunovi), Ćosići i Šurjanci. Porodice koje se pominju 1930. godine (Aleksići, Mirkovi, Nikolini, Radosavljevi) doseljene su kasnije i to: Aleksići iz Arada, Mirkovi iz Boke, Nikolini iz Međe (Pardanja) i Radosavljevi iz Čakova. Iz zapisa u cirkularnom protokolu, modoške parohije iz perioda 1792 – 1805. godine, vidi se da je 1801. godine bilo u pravoslavnoj parohiji 253 doma, 457 bračnih parova i 2074 stanovnika. Osim već pomenutih porodica nalaze se u matičnim knjigama i sledeće:

Antonini, Arađani, Arsini, Babini, Banovi, Bogdanovi, Bogićevi, Birovljevim Verlužanovi, Vesini, Voštinarovi, Vukovi, Gavrilovi, Gajini, Georgijevići, Gluvakovi, Grčki, Dimitrijevići, Dragoši, Đurševi, Đurići, Đuričini, Žarkovi, Žebeljeni, Životini, Živojnovi, Zarini, Zelebekovi, Jakovići, Jeremići, Kovački, Konstatinovići, Kostini, Kračunovi, Loncarevi, Mijatovi, Milosavljevi, Monini, Sračići, Nedeljkovi, Novakovi, Pavini, Pantići, Papići, Pekarevi, Perivojevi, Pivarski, Prendini, Prokini, Pušini, Rađanovi, Radovanovi, Radanovići, Rajići, Rakini, Ružini, Sokolovi, Stajini, Stajići, Starčevi, Stojanovi, Tašini, Teodosijini, Tomići, Trailovi, Cušini, Udovičini, Fenjci, Černajski, Čikoševi, Čizmaševi, Stevančevi. Od ovih porodica pre 50 godina postojali su: Arađani, Arsini, Voštinarovi (Gajini), Vukovi, Gajini, Grčki, Dimitrijevići, Dragoši (Star-čevi), Đuričini, Žarkovi, Žebeljani, Životini (Gigići), Zarini, Zelenkovi (Ilijini), Jankovići, Lančarevi (Gađanski), Monini, Pivarski, Starčevi, Udovičini (Belobrkini), Fenjci i Čenejski (Vukovi). Među ovima: Dimitrijevići, Jankovići, Mijatovi, Pivarski i Čizmaševi, kojih ima i danas, doselili su se kasnije.

Sedinom XVIII veka, posle naseljavanja Srba iz razvojačene pomoriško-potiske Vojne granice, mesto je ekonomski veoma ojačalo o čemu nam svedoči broj sveštenih lica, bilo ih je pet, koje je selo moralo da izdržava, a i sama opština je morala biti imućna kada je svakom svešteniku mogla da obezbedi po sesiju zemlje (34 jutra). Imamo podatak o trgovini u Modošu iz 1751. godine, u kome stoji da je predsednik Grčkog trgovačkog udruženja konfiskovao robu modoškom trgovcu Dima Manojlu. Svakako da je izgradnja crkve 1746. godine dokaz ekonomske snage sela; građena je prikupljenim prilozima od pečene opeke, patosana, po-krivena crepom i obložena štukaturom, a ikonostas su izradili tada poznati slikar Nedeljko Popović — Šerban, jerođakon Vasilije, Georgije i Teodor.

Prvi Nemci se naseljavaju u Modoš već 1766. godine, kada je na čelu banatske uprave bio grof Perlaz, ali se o njima veoma malo zna.

OD UVOĐENJA ŽUPANIJSKOG SISTEMA DO REVOLUCIJE 1848 – 1849.

Kada je 1779. godine ukinuta dvorska administracija u Banatu i obnovljen županijski sistem, cela teritorija je bila podeljena na tri županije: Torontalsku, Tamišku i Krašovsku. Modoš je potpao pod torontalsku županiju čije je sedište bilo u Velikom Bečkereku, a srez je bio Uj Peč. Ova administrativna podela imaće značajne posledice za dalji razvitak Modoša. Srpsko stanovništvo se uznemirilo jer je potpadanje pod županijsku upravu značilo da će do sada slobodni seljaci postali kmetovi feudalaca. Da ne bi do toga došlo modoški Srbi počinju da se iseljavaju na Vojnu granicu (Miliciju). Do iseljavanja je došlo i u drugim mestima, ali je županijska vlast iseljavanje sprečila. lako je većina iseljenika bila vraćena, dobar deo je ostao da živi na teritoriji Banatske vojne granice.

Politika naseljavanja Nemaca u Banatu, naročito u Modošu, dolazi do izražaja krajem XVIII veka. Pre njih, 1780. naseljeno je u Modošu nekoliko mađarskih i slovačkih porodica, a 1784. godine stiže 14 nemačkih porodica iz okolnih mesta. Prema jednom izvoru.Mađari, Slovaci i Nemci se naseljavaju umesto iseljenih Srba.

Na početnu kolonizaciju Nemaca, presudan uticaj je imao zagrebački Kaptol, koji je umesto oduzetih imanja na području Karlovačke vojne granice, dobio imanja u Banatu 1781. godine. Neposredno po preuzimanju imanja, Kaptol daje modoško vlastelinstvo u zakup Josefu Keresturiu za 7.306 guldena godišnje. Naseljavanje Nemaca je pod upravom Kaptola sve intenzivnije i njihov se broj 1792. godine već povećao za 564. Oni su doseljeni iz okolnih mesta, a poreklom su bili iz Elzasa i Lotaringije. Naseljeni Nemci su odvojeni u južnom delu mesta nazvanom Vorstadt sa svojim knezom (Richterom), te je do tada jedinstveno mesto Modoš podeljeno na dva mesta Srpski i Nemački Modoš, koji će kao dve zasebne političke opštine živeti sve do spajanja 1895. godine. Kaptol 1795. godine gradi u centru mesta katoličku crkvu. Pre toga, 1792. godine izgrađena je upravna zgrada Kaptola (sada je to zgrada škole u parku, ul. Maršala Tita br. 99) i ekonomska zgrada u istom dvorištu (ova zgrada je posle I svetskog rata pretvorena u sokolanu).

O snažnom privrednom životu Modoša i njegovim vezama sa zanatskim i trgovačkim centrima u Temišvaru i Velikom Bečkereku, kao i sa poljoprivrednicima i stočarima iz neposredne okoline, koja mu je u ekonomskom pogledu gravitirala, govori inicijativa da Modoš dobije pravo na održavanje 2 vašara u toku godine, i to: 24. aprila i 3. oktobra. S obzirom da se Modoš nalazio na granici dve županije, zatraženo je mišljenje i od Tamiške županije, koja se saglasila da se nesmetano u ove dane mogu održavati vašari, koji su bili tradicionalni od 1788. godine. Godine 1805. dobijeno je pravo na održavanje vašara i na đan 22. juna i 24. avgusta, a 1812. godine pravo na održavanje nedeljnog vašara za čije je održavanje određen ponedeljak. U prvoj deceniji XIX veka Modoš postaje palanka.

Za zdravstvenu istoriju Modoša značajno je to da 1830. godine dobija apoteku »Kod Spasitelja«.

Godine 1836. izvršen je popis stanovnika u Modošu. Tad je bilo ukupno 3.560 stanovnika, od toga 2.440, pravoslavnih, 1.116 rimokatolika i 4 evangelista. Jevreji se prvi put spominju 1837. godine, kada je prvo dete jevrejske narodnosti kršteno u mestu. Verovatno da su roditelji došli sa strane, jer do tada nema pomena o Jevrejima u Modošu.

U privrednom pogledu Modoš je tada bio ugledno mesto sa razvijenim zanatstvom i trgovinom. U mestu se već trideset godina održavaju četiri vašara godišnje, a jednom nedeljno se održava pijaca, gde dolaze i trgovci iz srednjeg Banata, počevši od Bečkereka i Vršca pa do TemiŠvara. Koliko je bilo razvijeno zanatstvo u Modošu govori povelja (diploma) Ferdinanda 1 od 9. februara 1837. godine, za ujedinjeni esnaf modoških zanatlija. Uvodni i završni tekst napisani su na pergamentu latinskim jezikom, dok su same odredbe štampane na mađarskom jeziku, na običnoj hartiji; tekst je prošiven zajedno sa uvodnim i završnim delom. Među poveljama, koje se čuvaju u Istorijskom arhivu u Zrenjaninu, ova se razlikuje po tome, što se u članu 10. umesto svedodžbe, propisuje knjigu u koju se ubeležava stranstvovanje (»Frent«) kalfif, u koju su pored vremena staža upisivani podaci i o vladanju i veštini u ovladavanju zanatom. Ova knjižica je prethodnik današnjih radnih knjižica.

Trebalo bi istaći da ova povelja ne ukazuje samo na razvijeno zanatstvo u Modošu, nego na još razvijeniji privredni i administrativni život. Verovatno je da su pojedini zanati bili zastupljeni sa velikim brojem majstora; takode se može zaključiti da je ovako velik broj zanatlija zahtevao i odgovarajuće tržište, ne samo u užoj okolini, već daleko šire, te se s razlogom može pretpostaviti da je ovo mesto bilo privlačno za kupce iz udaljenijih krajeva, koji su doprineli procvatu zanatstva. Ako se kroz sećanja vratimo malo u prošlost, videćemo da se već 25 godina u Modošu održavaju vašari četiri puta godišnje, a jednom nedeljno održavana je pijaca. Iz pričanja starijih stanovnika Modoša, koje je autor ovih redova slušao pre desetak godina, pijaca se održavala u današnjoj ulici Maršala Tita, od zgrade Mesne kancelarije (nekadašnje zgrade Pančevačke puške banke filijale u Jaša Tomiću) pa sve do početka ove ulice. Vašari su se održavali na Vašarištu (danas fudbalskom igralištu). Ono je bio samo centralni deo, a kola sa trgovcima su bila poređana duž puta za Čavoš (kameni put prema granici) ulicom JNA do pravoslavne crkve i ulicom Maršala Tita sve do zavijutka prema Čongradu (četvrti prema granici kod Krstura). Zbog ovako razvijene trgovine u Modošu, počinju svoj značaj da gube vašari u okolnim mestima, tako da se godišnji vašar, koji se održava u Štefansfeldu (kasnije Šupljaja, sada Krajišnik), premešta 1839. godine u Modoš.

Godine 1838. u neposrednoj blizini Modoša, u potesu Rasova, javlja se jedno novo naselje nazvano Kaptalanfalva (vladičino selo), danas Busenje, čiji su stanovnici madarske narodnosti naseljeni ovde na inicijadvii vlastelinstva – Zagrebačkog kaptola. Kolonisti su bili poreklom iz Bačke, koje je okupio neki Simeon Galatyik. Planirano je bilo da se izgradi naselje od 20 kuća i da se obezbedi 20 sesija zemlje (sesija 34 jutra). Kasnije su se pored Mađara ovde naselili i Nemci, tako da novo naselje 1839. godine ima 72, a 1842. već 256 stanovnika. Posle nekoliko godina mađarsko stanovništvo počinje, delom, da napušta naselje, a naseljavaju ga Nemci iz okoline Kule u Bačkoj.

Iste, 1838. godine, pokušali su Bugari iz Banatskog Dvora (Udvornok-a) da se nasele u Oređi i 1839. godine bilo ih je već 22 porodice, ali se Kaptol usprotivio naseljavanju, tako da je ono odloženo.

U Modošu je, na proputovanju za Beč, boravio srpski knez Mihajlo Obrenović, posle napuštanja Srbije, 5. novembra 1842. godine.

Poštanski saobraćaj između Modoša i Bečkereka obavljao je Kaptol svojom zapregom jednom nedeljno, a 1839. godine, poštanski saobraćaj prelazi u nadležnost opštine. Od 1846. godine, redovno je svake nedelje kočija sa poštom odlazila za Bečkerek i donosila pošiljke za Modoš i okolna sela, jer je samo Modoš imao poštu u okolini.

Prva čitaonica – mađarska, osnovana je u Modošu 1836. godine ,a kasnije 1845. godine. Broj članova Kasine se ubrzo uvećao, tako da ih je 1846. godine bilo 70. Primala su se dva mađarska, dva nemačka i jedan srpski list. Ovako brojnom stanju članstva, doprinelo je i to što je 1846. godine u Modošu bio stacioniran jedan odred husara.

U periodu od 1831. do 1848. godide, epidemije, vremenske nepogode i stočne bolesti usporile su napredovanje sela. Spomenućemo neke od njih: 1831. i 1836. epidemija kolere zahvatila je, pored nekih banatskih sela i Modoš, »ali ne tako jako kao druga mesta«. O veoma čudnoj klimi ovog mesta govori i podatak iz 1836. godine, kada je na dan 12. maja pao sneg u osam sati ujutro. Isto se dogodilo i narednih dana, tako da se moralo ložiti. Štete na usevima bile su ogromne, jer se sve bilo smrzlo. Sledeće godine, od novembra pa do januara 1838. godine harala je stočna bolest; 31. januara 1838. godine desio se zemljotres. Sudeći po cenama hrane i stoke ,nedaće su sustizale stanovnike Modoša sve do 1848. godine: 1841. godine bila je velika suša i nestašica hrane za stanovništvo i stoku; 8. i 9. aprila 1842. godine Tamiš je bio zamrznut, padao je sneg. U noći između 17. i 18. juna je padao grad i uništio žitna polja u atarima Srpskog Modoša i Krajišnika. Godine 1846. kasni mrazevi uništili su pšenicu i voće, a u leto se pojavila golubačka mušica od koje je stradala stoka. Leto je bilo veoma sušno, prinosi su bili mali, hrane za ishranu stanovništva, nije bilo dovoljno. Kritična faza u ishrani stanovništva nastupila je početkom januara 1847. godine, kada su trgovci dovozili, po visokoj ceni žito i prodavali ga stanovništvu. Vlastelinstvo je pokazalo svoju sebičnost – čak je i slamu prodavalo stanovništvu po visokoj ceni. Povoljne klimatske prilike u 1847. godini omogućile su. dobre prinose pšenice, kukuruza, voća i vinograda.

REVOLUCIONARNA 1848/49. GODINA

Za vreme revolucije, 1848/49. godine, u Modošu se ništa značajnije nije dogodilo. Poznato je da je vest o izbijanju revolucije u Pešti 19. marta 1848. godine, bila sa oduševljenjem prihvaćena od strane madarskog stanovništva. Na Županijskoj skupštini, koja je održana u Kikindi, 30. maja 1848. godine, županija je izdeljena umesto ranijih 5 srezova, na tri, od kojih je jedan bio sa sedištem u Modošu. Tokom Revolucije kroz Modoš su prošle revolucionarne trupe generala Kiša, kao i carska vojska, ali bez bitke i ne nanoseći bilo kakvu štetu mestu. U crkvenim izvorima je sačuvana vest da su aprila 1849. godine dva modoška pravoslavna sveštenika prebegla u Srbiju, gde su ostali četiri meseca i vratili se posle ugušenja Revolucije u Mađarskoj.

MODOŠ OD 1849. DO 1918. GODINE

Posle ugušenja mađarske revolucije, carskim potentom od 6. novembra 1849. godine priznata je srpska Vojvodina pod nazivom »Vojvodstvo Srbije i Tamiškog Banata«, a dužnost Šefa preuzeo je austrijski general Ferdinand Majerhofer, koji na rukovodeće mesto postavlja Nemce. U celoj Austriji je zaveden policijski režim i apsolutizam – (Bahov apsolutizam 1849 – 1859.). U prvo vreme Vojvodstvo je bilo podeljeno na dva povereništva: temišvarsko-krašovsko i bačko-torontalsko. Na čelu povereništva bili su pokrajinski župani. Za vreme Trećeg provizoriuma, 1853 – 1867. izvršena je administrativna podela na okruge i srezove. Osnovani su okruzi sa sedištem u: Lugošu, Velikom Bečkereku, Temišvaru, Novom Sadu i Somboru. Svaki okrug je bio podeljen na srezove, a srezovi na opštine. Svaki okrug je imao svoj okružni, srez svoj sreski sud. Temišvarski okružni sud bio je ujedno i Pokrajinski sud. Osim toga u gradovima, koji su bili sedišta okruga radili su tzv. carsko-kraljevski delegirani sreski sudovi, jer je sudstvo 1850. godine odvojeno od administracije. Velikobečkerečki okrug obuhvatao je sledeće srezove: modoški, novobečejski, velikokikindski, velikosentmikluški, žomboljski i biledski (poslednja tri nalaze se u Rumuniji). Modoški srez obuhvatao je teritoriju od 58,5 km2 sa 58.036 stanovnika. Po broju stanovnika je bio veci od velikobečkerečkog sreza koji je imao 37.746 stanovnika. U sastavu modoškog sreza bilo je 40 opština, tako da je to bio najveći srez po površini, broju stanovnika i opština, na području velikobečkerečkog okruga.

Pošto je posle ugušenja revolucije Modoš postao značajan administrativni centar ,trebalo je uspostaviti bolje saobraćajne veze sa administrativnim centrima u Temišvaru i Velikom Bečkereku, te je sredinom jula 1850. godine uspostavljena stalna poštanska služba na liniji Veliki Bečkerek – Modoš – Temištvar, koju je obavljao Đorđe Mihajlović. Tada je opštinski knez bio Tadija Gigić, opštinski beležnik Stefan Marjanović, srpski učitelj Jovan Faranović, nemački Johan Ril i bugarski Demetar Nedeljov. Modoš je u to vreme sedište okružne sanitetske opštine za mesta: Modoš, Kaptalanfalfu (Busenje), Čavoš i Štefansfeld (Krajišnik), na čelu sa opštinskim lekarom. Opštinski lekar je tada bio dr Klement Piner. Pošto je mesto bilo sedište sreskog suda imalo je i advokata u ličnosti Julijusa Derćanfija. Godine 1857. u srezu su bila 2 mesta sa pravom održavanja vašara – trgovišta i 42 sela ,dok je stanovnika bilo 65.682. Broj školske dece se iz godine u godinu povećavao, tako da je od ukupno 434 deteta doraslog za školu, nastavu pohađalo 414 učenika; 20 dece nije pohađalo nastavu.

Posle austro-ugarske nagodbe, dolazi do promene zakona o školama, ali mađarska i srpska škola u Modošu 1868. ostaju i dalje verske škole. Iste godine osnovano je u Modošu Banatsko učiteljsko društvo, koje kasnije menja naziv u Modoško učiteljsko društvo.

Izlaskom novog zakona o opštinama, 1871. godine, Modoš je sedište sreza sa 18 opština. Na teritoriji sreza je tada živelo 25.570 stanovnika, a sreski sud je svoju teritorijalnu nadležnost protezao na 22 mesta.

Šezdesetih godina XIX veka dolazi do promene u nacionalnoj strukturi modoškog stanovništva. Posle nekoliko nerodnih godina, srpsko stanovništvo počinje da se iseljava. U prošlosti Modoša, ostao je zapisan period od 1860 – 1863. godine pod imenom »gladne godine«, tada je usled vremenskih neprilika malih prinosa i pojave filoksere, koja je formalno pokosila modoške vinograde, srpsko stanovništvo počelo da prodaje u bescenje svoja imanja Nemcima i da napušta mesto. Ovaj proces raseljavanja ubrzao je jedan veliki špekulant, Petar Ninković, gimnazijski profesor u penziji iz Novog Sada. On dolazi u Modoš kod svoga pašenoga Alekse Brkića, kupuje jeftino srpska imanja i uz dobru zaradu preprodaje ih Nemcima koji dolaze iz Bačke. Tako se zemlja koja se nalazila u vlasništvu Srba prepolovila. U zapisniku crkvene opštine modoške od 8. maja 1866. godine piše… „od prednje bivših 150 Srpskih sesija sad jedva da ima u Srpskim rukama 60-70 sesija“. Ninković je tada otkupio oko 100 jutara zemlje i posle njene prodaje otišao je iz Modoša.

Naseljavanje Nemaca iz Bačke je za njih bilo vrlo korisno, jer su tamo zemlju prodali skupo, a ovde su je od Ninkovića kupovali daleko jeftinije. Do dolaska Nemaca, bila je u Modošu jedna politička opština. Kada su Nemci 1872/73. godine, postali brojno i ekonomski jači, izvršena je podela na nemačku i srpsku opštinu. U vreme deobe opštine beležnik je bio Vladimir Stojković, a opštinski knez Aleksandar Nikolajević.

Godine 1876. izvršeno je, u smislu zakona, rangiranje opština na osnovu kojeg je Srpski Modoš svrstan u velike, a Nemački Modoš u male opštine.

Za dalje razvoj privrede u Modošu značajno je dobijanje telegrafa, koji je počeo da radi 1873. godine. Iste godine jula, avgusta i septembra meseca u Modošu hara kolera, koja odnosi brojne živote.

Prema popisu, koji je izvršen u Torontalskoj županiji, 1872. godine, radile su 223 škole. Od toga broja bilo je 135 verskih i 88 opštinskih škola. Opštinske škole su pripadale narodnostima i bilo ih je: 20 mađarskih. 52, nemačke, 35 srpskih, 29 rumunskih, 4 hrvatske, po 3 bugarske i slovenačke škole. U modoškom srezu bilo je ukupno 25 škola i to 19 crkvenih i 6 opštinskih škola.

Novčarstvo se u Banatu posle nagodbe, 1867. godine, razvija bržim tempom nego što je to bio slučaj u prethodnom periodu. Koncentracija domaćeg kapitala bila je skromnih razmera. Modoška štedionica, koja je osnovana 1876. godine, zapravo 26. 12, 1875. godine, imala je 200 akcija, čija je vrednost bila 100; Osnovni kapital je bio 20.000, a čistu dobit je 1879. godine ostvarila u visini od 5.102 forinte. Statut je donet 31. 3. 1878. godine. Krajem XIX veka, ona se za kratko vreme gasi, a 1901. godine se ponovo javlja kao Modoško kreditno udruženje. Posle Srba, štedionicu osnivaju Nemci 1882. godine. Ona se 1898. godine proširuje u banku, a od 1907. godine postaje filijala Pančevačke pučke banke u Modošu.

Srpska knjižnica i čitaonica osnovana je u Modošu 1876. godine. Iz dokumenata Čitaonice koji su sačuvani, vidi se da ona prerasta 1895. godine u Gradansku čitaonicu, čiji su članovi trgovci, zanatlije i činovnici. Raspolagala je sa više stotina knjiga iz oblasti beletristike, istorije, poljoprivrede, zanatstva i trgovine. Radila je sve do 1944. godine.

Prva vest o socijalnim, gibanjima u Modošu potiče iz 1876. godine. Radnici, koji su radili na izgradnji nasipa na Tamišu, zbog nepovoljno sklopljenog ugovora napustili su posao i otišli u južni Banat da rade pod povoljnijim uslovima.

Iz statističkih podataka za 1878. godinu vidi se da je Srpski Modoš imao 547 kuća i 2.789 stanovnika. Atar je obuhvatao 4.999 katastarskih jutara oranice, 93 kj, bašte, 613 kj. pašnjaka, 196 kj. vinograda. Ukupno je bilo 5.874 kaatstarskih jutara. Stoke je bilo: konja 476, goveda 531, svinja 1.340 i ovaca 309.

Tada je u Srpskom Modošu bio knez Sima Žebeljanski (Žebeljan), opštinski beležnik je bio Đorđe (Georg) Manojlović, lekar dr Viktor Buoc, babica Eleonora Bauer, apotekar Sigismund Isović, veterinar Stefan Soboslai, poštar Aleksandar Lukinić, telegrafista Eduard Telner, sveštenik Dimitrije Petrović. Crkva je sagrađena 1700 .godine, a matične knjige su. počele da se vode 1779. godine. Školske dece dorasle za školu bilo je 143, a školu je pohađalo redovno 72 deteta. Učitelji su bili: Benjamin Petrović i Jovan Faranović, koji je tada bio već u penziji. Clanovi školskog odbora bili su: Luka Mijajev, Aleksandar Nikolajević i Aron Stojković. Saobraćaj se redovno odvijao na još ranije uspostavljenim poštanskim linijama: Modoš — Temišvar — Veliki Bečkerek — Deta. Pijaca se održavala dva puta nedeljno, kao i danas sredom i subotom. Godišnji vašari, održavani su u dane, koji su još početkom IX veka bili utvrđeni kao dani za vašar i to: 25. marta, 23. juna, 24. avgusta i 26. oktobra. Zanatlija je bilo 68, a trgovaca 10. Modoški srez je tada obuhvatao 49 opština sa 68.732 stanovnika. Sreski načelnik je bio Stevan Lebanović, podnačelnik Vladimir Paunović, a sreski lekar je bio dr Levi Adolf.

Nemački Modoš je imao atar od 3.566 k jutara. Stanovnika je imao 1.483, a kuća za stanovanje 231. Stanovnici nemačkog Modoša imali su: 304 konja, 404 goveda, 296 svinja, i 248 ovaca. Opštinski knez bio je Kauš Mihalj, beležnik Stojković Vladimir. Crkva je izgrađena 1796. Sveštenik je bio Ignac Lunaček, a matične knjige se vode od 1792. godine. Školske dece je bilo 263, redovno je pohađalo nastavu 251 dete. Učitelji su bili: Ostri Andraš, Krahtus Vencel. i Pavanj Mikloš. Opštinski lekar je bio dr Viktor Buoc, babica Retinger Eva. Nemački Modoš nije imao glavnih puteva već je sporednim putevima saobraćao sa okolinom. Pijace i vašari održavani su istovremeno kada i u Srpskom Modošu. U mestu su tri trgovca imala svoje radnje, a zanatlija je bilo 30.

Srpska Čitaonica, koja je već radila, nije mogla da zadovolji kulturne potrebe mesta. Zabave nije bilo dovoljno, te je 1878. godine osnovana Mađarska kasina, koja je imala 78 članova.

Nagli razvoj privrede u Torontalskoj županiji, zahtevao je i razvoj saobraćajnih veza sa ostalim delovima zemlje. Do ovoga vremena, jedini grad u Županiji, koji je imao »veze sa svetom« bila je Kikinda, koja je železnicom bila vezana za Budimpeštu i Temišvar. Ostali delovi županije, na čelu sa velikim Bečkerekom kao sedištem Županije, bili su bez železnice. Zato je delegacija Torontalke županije bila 1879. godine kod predsednika vlade i ministra saobraćaja, koji su podržali zahtev županije za izgradnju pruge Kikinda — Veliki Bečkerek. Ova pruga je puštena u saobraćaj 1883. godine. Veleposednici, koij su vodili politiku Županije, stali su na stanovište da se posle izgradnje ove pruge izgradi pruga Veliki Bečkerek — Modoš — Pardanj (Međa), zatim pruga Sečanj — Velika Margita i na kraju pruga Veliki Bečkerek — Pančevo. Davanjem ovakvih prioriteta u izgradnji železnice, veleposednici su jasno izrazili svoje interese. Njihov je cilj bio povezivanje imanja sa velikim potrošačkim centrima van Županije, prvenstveno sa Temišvarom, a zatim sa ostalim delovima Ugarske. Za izgradnju pruge osnovano je Akcionarsko društvo torontalskih železnica, čijoj su osnivačkoj skupštini održanoj 5. 11. 1887. godine prisustvovali i predstavnici Srpskog Modoša. Na taj način su stvoreni uslovi za gradnju pruge, koja će biti puštena u saobraćaj 1889. godine.

Osnivanje dobrovoljnog vatrogasnog društva vezano je za potrebu da se stanovništvo zaštiti od požara. lako je mesto za sobom imalo već pola milenijuma postojanja, organizovane protivpožarne zaštite nije bilo. Često se stradalo od vatrene stihije, sa kojom su se stanovnici neravnopravno nosili jer nisu imali ni sprava niti su bili obučeni za njeno sputavanje. Početkom 1880. godine, pokrenuta je u januaru mesecu inicijativa za osnivanje vatrogasnog društva, te je u tu svrhu održana zabava (bal), od čijeg su prihoda pokriveni organizacioni troškovi. Društvo je osnovano 7. septembra iste godine ,sa 40 vatrogasaca.

Sledeće, 1881. godine, stanovnici Modoša pristupaju rešavanju drugog važnog problema — zaštiti od poplava. Tamiš je svakog proleća nanosio ogromne štete, donoseći glad, bedu i bolesti. Tada je osnovana Tamiško-begejska vodna zagdruga, koja počinje sa regulisanjem pritoka Tamiša i izgradnjom nasipa.

Posle ukidanja esnafa u Austro-Ugarskoj, stvaraju se zanatska udruženja. Jedno udruženje je i u Modošu počelo sa radom 1884. godine, umesto ranije Zanatske zadruge. Iste godine je osnovana i Zanatska škola u Modošu, koja je 1906. godine imala 71. učenika.

Prvi arterski bunar dobio je Srpski Modoš 1885. godine i od tada se u mnogome poboljšavaju zdravstvene prilike u mestu.

Krajem devete decenije XIX veka, Modoš dobija štampariju, koju je otvorio 1. maja 1888. godine August Cajer. On izdaje od 12. maja prvi list u istoriji Modoša »MODOŠKE NOVINE« (Modoscher Zeitung) na nemačkom jeziku kao nedeljni list. U tim novinama, mada veoma retko i šturo, nalazimo vesti iz samog mesta. One su imitirale velike listove i obaveštavale svoje čitaoce o događajima u svetu i intrigama u visokom društvu. Kasnije, u periodu 1892—1900. godine list menja naziv u »MODOŠ I OKOLINA« (Modos es videke), a od 1880—1918. godine izlazi pod nazivom »MODOŠ«. List je izlazio na nemačkom i madarskom jeziku od 1892—1918. godine. Kasnije 1908. godine štamparija menja naziv u »PATRIJA«. Štampa mađarski privredni nedeljnik »Modoš«, koji počinje da izlazi 1908. godine, a 1920. slavi dvanaestogodišnjicu izlaženja.

Selo je iz godine u godinu bilo sve veće, te se ukazala potreba da se daju nazivi ulicama, koje su konačno 1888. godine dobile svoje nazive. Povezivanje Modoša sa privrednim centrima nastavilo se 1889. godine, kada je završena pruga Veliki Bečkerek — Modoš — Temišvar. Svečanost puštanja u saobraćaj održana je 4. maja 1889. Iste godine proradila je prva ciglana, koja je proizvodila 2,000.000 cigala godišnje. Početkom 1889. godine podignuto je šetilište sa 168 drveta lipe, kestenova i smreke. To je šetalište podignuto u blizini puta pre-ma Tamišu .Povećana je proizvodnja pšenice zahtevala je i njenu bržu preradu, te je 1892. godine osnovan »Prvi modoški parni mlin« sa parnom mašinom od 110 konjskih snaga i kapacitetom za mlevenje od 180 vagona godišnje. Mlin je 1893. godine zapošljavao 24 radnika.

Posle uspeha na privrednom polju, javljaju se želje za unapredenjem obrazovanja i kulture. U to vreme, početkom desete decenije XIX veka, Modoš ima samo dve verske škole i za dalje obrazovanje nije bilo mogućnosti u mestu, te su samo imućniji mogli školovati. Pokreće se inicijativa za otvaranje srednje škole — gradanske škole, koju će finansirati država. Muška građanska škola je počela sa radom tek 1913. godine.

Na kulturnom polju javljaju se prve inicijative za stvaranje sopstvenog amaterskog pozorišta. Interesantno je pomenuti da su gostujuća pozorišta u Modošu imala brojnu i zahvalnu publiku. Prvi podaci o gostovanju pozorišta su iz 1867. godine, kada je ovde gostovalo Srpsko narodno pozorište, a posle njega ovde gostuju. razne pozorišne trupe koje prikazuju pozorišna dela i operete na mađarskom i nemačkom jeziku. Tako je 1888. godine gostovalo pozorište Lujze Kestler sa operetom »Slepi miš«, koja je u to vreme bila veoma popularna. Modoški ljubitelji pozorišta osnivaju 1893. godine amatersko pozorište.

Do 1893. godine ulice su bile popločane opekom, a tada se umesto opeke ulice asfaltiraju. Do pre nekoliko godina mogla se videti, na kraju nekih ulica u centru, mesingana tabla ulivena u asfalt na kojoj je pisalo ime izvođača radova. Iste godine osnovana je i Urbarijalna opština u Modošu.

Prvo zabavište je osnovano 1894. godine, kada je po jedno otvoreno u Srpskom Modošu i Nemačkom Modošu. Naredne 1895. godine ukida se nastava na nemačkom i bugarskom jeziku u narodnim školama, a umesto njih se uvodi mađarski jezik.

Odlukom mađarskog ministra unutrašnjih poslova ukidaju se kao posebne opštine Srpski i Nemački Modoš i otvara se jedinstvena opština Modoš.

Godine 1896. Torontalska županija podiže u Modošu. Sanatorijum — bolnicu za umobolne koji su oboleli od trahome. Izgrađena su tri paviljona, koji su mogli da prime 80-120 bolesnika. Lekari su bili: od osnivanja, opštinski lekar dr Viktor Buoc do 1907, a u periodu 1907-1924. bio je dr Kalman Soma. Iste godine je izgrađena i raskošna zgrada opštine u koju su smešteni sreski sud, sresko načelstvo i poreska uprava, Mesto je tada uključeno u telefonski saobraćaj.

Železnička pruga Modoš — Temišvar puštena je u saobraćaj 30. jula 1897. godine. Inicijativu za izgradnju ove pruge dao je baron Fedor Nikolić od Rudne, 1892. godine. Koncesija je dobijena 1895. godine i izgradnja je odmah započela. Ova pruga je Nikolićev veleposed povezivala sa potrošačkim centrom u Temišvaru i omogućavala lakši saobraćaj sa sedištem sreske vlasti i suda u Modošu.

Modoška Srpska štedionica nastaje 1900. godine, a nastala je 1875. godine. Pod ovim imenom radi od 1905. godine, kada menja naziv u Modoška srpska poljoprivredna štedionica. Likvidirana je 1913. godine, kada se integriše sa Srpskom štedionicom akcionog društva u Temišvaru (osnovana 1911. godine), koja je u Modošu otvorila svoju filijalu. Prilikom integracije nasledila je Temišvarska štedionica sve menice i štedne uloge.

Mlekarsko udruženje u Modošu osniva se 26. jula 1903. godine. Ona se pored otkupa mleka i proizvodnje mlečnih proizvoda bavilo i izvozom jaja. Udruženje je uvozilo priplodnu stoku. Poslovalo je na bazi akcionarskog preduzeća. Na kraju 1913. godine imalo je 203 člana koji su imali 614 udela.

Modoško vežbačko društvo osnovano je 30. aprila 1905. godine.

Godine 1905. počeli su radovi na produženju i ulepšavanju srpske pravoslavne crkve u Modošu. Crkva je najviše dobila unutrašnjim uređenjem. Slikar Stevan Aleksić, koji je tada već živeo u Modošu, naslikao je ikonostas i freskama je ukrasio svod crkve. Svečanosti kada je osvećena crkva, prisustvovali su najviši predstavnici pravoslavne i katoličke crkve iz Temišvara, kao i predstavnici županijske i sreske vlasti. Tada je gostovalo i Srpsko narodno pozorište iz Novog Sada, koje je u sali hotela »Zagreb« prikazalo »Đido«.

Iseljenička groznica, koja je krajem prošlog i početkom XX veka zahvatilo stanovništvo Županije, odrazila se se i na Modoš iz kojeg se 1906. godine iseljava u Ameriku 40 porodica.

Krajem prve decenije XX veka Modoš se oslobada poslednjih tragova feudalnog poretka Vlastelstva zagrebačkog kaptola, koji je 1909—1910. godine, bio prisiljen da likvidira svoje posede u Banatu, pa i u Modošu. Prema jednom izvoru deo sredstava od zemljišta ustupljen je za gradnju katoličke crkve, koja je počela da se gradi 1910—1911. godine, a završena je potpuno tek 1924. godine. Triptihon u ovoj crkvi radio je 1924. godine Vasa Pomorišac, akademski slikar, rođen u Modošu i učenik Stevana Aleksić.

Modoš počinje da uživa blagodeti civilizacije od 1911. . godine kada je prvo uvedeno plinsko osvetlenje, a početkom 1912. godine počinje postavljanje električne mreže i električnih sijalica. Sredinom januara 1912. godine bilo je već 200 sijalica na ulicama, do sredine godine postavljeno je još 100, tako da je modoške ulice osvetljavalo 300 sijalica. Vlasnik električne centrale bio je Toma Matanović, u čijem vlasništvu električna centrala ostaje do 1927. godine, kada postaje vlasništvo ing. Kelbaha.

Posle dvadeset godina iščekivanja, konačno je 1913. godine, Modoš dobio Građansku školu koju su u prvo vreme mogla da pohađaju samo deca muškog pola. Prvi direktor bio je Dudaš Jožef. Prema pisanju lokalnog lista »Modoš«, još 1912. godine je ovde počela da radi, privatna ženska Građanska škola, koju je vodila profesorka Nemet, rođena Rettner Ilona. Ova je škola imala i internat (vaspitni zavod). Isti list donosi, u broju od 1. juna 1913. godine vest, da je Ministarstvo odobrilo državnu pomoć ovoj školi retroaktivno i za školsku 1912/13. godinu i da su svedočanstva izdata od strane ove škole izjednačena sa svedočanstvima državnih škola. Muška građanska škola je imala u proseku 120 učenika. Nastava se do 1919. godine izvodila na mađarskom, a od 1919—1924. na nemačkom jeziku.

Za vreme I svetskog rata mesto je bilo pošteđeno razaranja. Rat se osetio, u prvo vreme, samo po odlasku za vojsku sposobnih muškaraca u rat. Nacionalnosti su imale korektno držanje, samo su se Nemci osiono ponašali, podvrgavali su Srbe podsmehu i pretili uništenjem svega što je srpsko. Srbi su se veoma uzdržano ponašali ne dajući povoda za provokacije, pokazujući u tim ratnim danima veliku razboritost. Ipak se dogodio jedan slučaj koji je jednog mladog čoveka odveo u zatvor. Sava Pomorišac ,mladič od 16 do 17 godina, nalazeći se van Modoša, pisao je svom bratu Vasi Pomorišcu, potonjem akademskom slikaru, da će srpska vojska pobediti i »da će za kratko vreme doći Srbi da nas oslobode«. Pošto je to bilo napisano na dopisnici, cenzura je pročitala i Sava Pomorišac je bio uhapšen i osuđen na 2 godine zatvora.

Za vreme rata ekonomsko stanje stanovništva se pogoršalo: muškarci, sposobni za rad, otišli su na front, a žene i deca privreduju. Životne namirnice iz dana u dan postaju sve ređe i skuplje. Vlast maksimira žene i određuje količinu namirnica koja je mogla da ostane domaćinstvu za život. Budući da je vlast veoma malo ostavljala stanovništvu za ishranu, a ostalo oduzimala — rekvirirala za potrebe vojske, stanovništvo počinje da sklanja namirnice u za to izgrađena skloništa.

Tokom 1917. godine, u Modošu je bila stacionirana jedna artiljerijska jedinica, čiji se oficirski kadar veoma korektno odnosio prema Srbima, a njihov lekar dr Rosa, po narodnosti Čeh iz Praga, besplatno ie lečio narod i otvoreno eksponirao kao priajtelj Srba. Po odlasku na front Dr Rosa se dopisivao sa protom Ivanom Aleksićem.

Prema sačuvanim podacima u Domovnom protokolu Pravoslavne crkve u Modošu, u rat je otišlo 278 Srba, odnosno 20% ili svaki drugi muškarac. Od toga broia 22 su poginula ili umrla od posledica ranjavama ili bolesti. U ropstvo je odvedeno, većinom rusko, 68 Modošana. Za vreme rata je u Modošu bilo ruskih zarobljenika. koji su bili razmešteni po imućnijim kućama da obavljaju poljoprivredne poslove. Prota Aleksić daje njegovu karakteristiku ovim rečima: »Mnogi su među njima bili vešti u raznim zanatima. Po prirodnoj inteligenciji, oni, mora se reći, nisu bili ni u čemu na nižern stupnju od naših seljaka, nego su ih čak i nadmašivali. Osim toga bili su, i ako manje vredni od na-ših, no većinom mirni Ijudi i pošteni. U početku su dolazili na bogosluženje… ali im je vlast zabranila. Ta je zabrana podignuta posle nekog vremena, kada su oni… takoreći već otpadnici… i oni postali kasnije isto tako nemarni, kao i sami verni ovdašnji«.

Krajem rata, povlačeći se pred srpskom vojskom, u Modošu je bila stacionirana jedna nemačka jedinica, deo Makenzenove vojske. Boravila je oko dve nedelje. Vojska je bila, iako je već vladalo rasulo, veoma dobro opremljena. Za ovom vojskom je išao i njen plen, sitna i krupna stoka, opljačkana u Srbiji i južnom Banatu.

POBUNA U MODOŠU 1918.

Porazi austro-ugarske vojske krajem 1918. godine, povratak vojnika sa fronta i nekih zarobljenika koji šire ideje Oktobarske revolucije, stvaraju u Banatu povoljniju klimu za obaranje postojećeg i stvaranje novog — demokratskog poretka. Radnička klasa zahteva poboljšanje svoga materijalnog položaja, a agrarni proletarijat u selima traži ukidanje veleposeda i podelu zemlje onima koji je obrađuju.

Revolucija je prvo izbila u Budimpešti, 31. oktobra 1918. godine i pod pritiskom revolucionarnih masa dolazi do obrazovanja Centralnog narodnog veća Mađarske, koje je formirano od predstavnika građanske levice i predstavnika socijaldemokrata. Cilj ovog Veća je bio da se u danima raspada dvojne monarhije, spase nacionalni i socijalni integritet Mađarske. Po uzoru na Centralno veće, formiraju se narodna veća u celoj državi. U Temišvaru je istovremeno osnovano Banatsko narodno veće za tri županije: Tamišku, Torontalsku i Krašoseverinsku. Ovo veće je proglasilo i Banatsku republiku, na čelu sa dr Rotom, koja je obuhvatala teritorije pomenutih županija.

Zbog revolucionarnog raspoloženja masa i pokušaja da one same reše nacionalne i socijalne probleme, Banatsko narodno veće odgovara na to uvođenjem Prekog suda 5. novembra 1918. godine. Preki sud je sudio onima koji su »činili zločine koji ugrožavaju ličnu i imovinsku bezbednost«. Za izvršenje presuda Prekog suda i za očuvanje postojećeg poretka, Banatsko narodno veće obrazuje plaćeničke odrede vojnika koji se ističu surovim gušenjem pobuna.

Vest o izbijanju revolucije u Budimpešti, raširila se kao plamen u Modošu već 1. novembra 1918. godine. Tada se u mestu već nalazio veći broj vojnika – povratnika, koji su pobornici ostvarivanja ideja Oktoborske revolucije, takođe se javljaju i »zelenokadrovci«, koji sa oduševljenjem prihvataju nove ideje. Među vojnicima koji su se tih dana vratili sa fronta nalazio se i modoški krojač Aleksandar – Šandor Knežević. On je oko sebe okupio nekolicinu Ijudi koj isu bil oduševljeni idejama koje im je on izložio. Među istomišljenicima se nalazio i stric Kneževićeve žene – Laza Đakovački, zemljoradnik, koji je od ranije u mestu bio poznat kao pristalica socijalitsičkih ideja. O Lazi Đakovačkom prota Ivan Aleksić, sveštenik modoški (brat slikara Stevana Aleksića), kaže: »Laza Đakovački, bio je čovek nemirna duha i pun nazora socijalističkih«.

Prva akcija vojnika -povratnika s fronta i »zelenokadrovaca«, bila je skidanje mađarskog grba sa zgrade osnovne škole, a sutradan su uništili slike vladara i slike iz mađarske istorije. Kao vođe ovog pokreta ističu se: Aleksandar Knežević i Laza Đakovački. Oni su za sebe pridobili i veću grupu mladih Ijudi koji su bili izvršioci njihovih zamisli. To su bili: Vlada Mijajev, Kosta Pivarski, Luka Amižić, Šandor Šurjančev, Vasa Đakovački, Joca Gađan, Vasa Radivojev, Mile Radivojev, Arađan Sreja, Suvarčev Živa, Žikić Pera i Arađan Mata. Ova grupa zahteva podelu opštinskog žita sirotinji, koja je tih dana već počela da gladuje.

U tom cilju, Laza Đakovački se obraća modoškoj opštini sa zahtevom da se žito podeli sirotinji. Opština, koja je raspolagala rezervama žita za slučaj gladi, da bi ga sačuvala, uputi Đakovačkog da uzme žito ostavljeno za ishranu vojske, koje je bilo u magacinu trgovca Venjamina Papa. Đakovački je sa svojim istomišljenicima otvorio magacin i na dan 4. novembra 1918. godine počeo da deli žito sirotinji. Svaka sirotinjska porodica dobila je po 1 metar (100) kg žita po članu porodice besplatno.

Istoga dana, kada je Laza Đakovački počeo da deli žito sirotinji, (4. novembra), u Modošu je obrazovano Narodno veće, sastavljeno od predstavnika svih nacionalnosti koje su živele u mestu. Za predsednika Veća izabran je dr Admet Geza, advokat. Narodno veće je obrazovalo i Narodnu gardu u koju su ušli i svi napredni navedeni istomišljenici Laze Đakovačkog. Uprkos obrazovanju nove vlasti, Laza Đakovački nastavlja podelu žita sirotinji.

Narodno veće je po svom konstituisanju počelo da deluje. Uklonilo je sa položaja omrznute činovnike opštinske uprave: pobeležnika Anjoža i pisara Rakovicku. Laza Đakovački se ne zadovoljava ovim potezima Narodnog veća, već zahteva radikalnije zahvate. On traži da se uhapsi još i pisar Fendler zbog navodne pronevere, uslovljavajući to smenjivanjem sve mesne vlasti i spaljivanjem gruntovnice.

Zaplašeni odlučnim stavom Đakovačkog, nekolicina modoških trgovaca, na čelu sa Hermanom Krausom (njegova je bila zgrada u kojoj je sada Zemljoradnička zadruga), zatraže vojnu pomoć iz Temišvara. Kraus je bio najviše zaplašen revolucionarnim vrenjem u Modošu. Plašio se da mu ne bude uništena imovina, kao što se to nekoliko dana ranije dogodilo u Neuzini sa njegovim tamošnjim žitnim magacinima koje je narod provalio i žito podelio. Zbog toga on insistira na brzom dolasku temišvarskih najamnika.

Uveče 7. novembra stiže u Modoš 50 vojnika iz Temišvara, koji posle dogovora sa Krausom, počinju sa hapšenjem članova Narodnog veća i drugih lica koja su imala učešća u akcijama Laze Đakovačkog i njegovih sledbenika. Predsednik Narodnog veća, advokat dr Geza Admet, se dan ranije uklonio iz mesta. Predpostavlja se da ga je Kraus izvestio da se ukloni kako ga vojnici ne bi uhapsili. Pošto su svi učesnici ovih događaja bili uhapšeni, prota Ivan Aleksić, inače ličnost od autoriteta, pokušava da ih spase. Na njegovo zauzimanje pušteni su 10. novembra iz zatvora: Vlada Mijajev, Luka Amižić, i Perko Trankulov, a sutradan, 11. novembra, pušten je i Šandor Knežević, dok su Laza Đakovački i Branko Delić, trgovački pomoćnik, zadržani u zatvoru i kasnije povedeni put Temišvara.

Na putu za Temišvar, na poziv Spahiluka u Rudni da tamo uguše pobunu ,vojnici se upute ovom mestu i kada su već bili na prilazu, bez ikakvog povoda i sudske presude, ubiju Lazu Đakovačkog, a Branka Delića pošto su ga prethodno opljačkali, puste da se vrati u Modoš. Tako je ugušena buna u Modošu.

 

SRPSKA VOJSKA U MODOŠU 15. 11. 1918. do 27. 07. 1919.

Prošlo je nekoliko dana od tragičnih, ali herojskih događaja u Modošu, a srpska vojska je već nadirala ka Banatu. Ohrabreni skorim dolaskom oslobodioca, modoški Srbi obrazuju samostalno Narodno veće sa predsednikom Vladimirom Paunkićem, sreskim načelnikom u penziji, na čelu. Interesantno je spomenuti da su tada, po osnivanju srpskog, radila oba veća zajedno u slozi očekujući dolazak srpske vojske.

Uveče, 15. novembra, oko 9 časova, jedan odred srpske vojske stigao je u Modoš. Narodno veće je bilo okupljeno da dočeka vojsku i preda vlast. Manji odred vojnika na čelu sa jednim potporučnikom ušao je u Modoš i uz ovacije prisutnih članova Veća primio vlast. Ulaskom srpske vojske nastavljen je zajednički život Modošana bez obzira na narodnost iako su se neki predstavnici bivše vlasti uplašili odmazde i sakrili u Bolnici za umobolne. Kada su videli da se nikome nije zlo dogodilo, pojavili su se u javnosti.

Modoš je bio pod srpskom upravom 8 meseci i 12 dana. Za to vreme je sreski načelnik bio dr Luka Mijajev, advokat, a njegov pomoćnik je bio Stevan Nikolajević, pravnik. Obojica su bili iz Modoša. Opštinsku upravu činili su 20 odbornika, na čelu sa knezom Sandorom Gigićem. Beležnik je ostao isti onaj iz vremena Austro-Ugarske, Stevan Pozojević. Na zasedanju Narodne skupštine Vojvodine, koja je zasedala u Novom Sadu, predstavnici Modoša bili su: prota Ivan Aleksić i advokat dr Đoka Pavlović. Na toj skupštini je doneta istorijska odluka da se Vojvodina ocepi od Ugarske i uđe u sastav jugoslovenske države. Po povratku su delegati dočekani pucanjem prangija i ovaj značajan momenat je dugo proslavljan na ulicama. Ali oduševljenje nije potrajalo dugo. Uskoro su počeli da se šire priče da će srpska vojska morati da napusti ovu teritoriju i preda je Rumunima. Isprva se u to nije moglo verovati »jer smo držali da se to protivi etnografskim, istorijskim i geografskim načelima, a ne govoreći o ratnim zaslugama onih koji su tu teritoriju trebali dobiti. Za vreme kratkotrajne srpske uprave, Modoš je počeo opet da postaje trgovinski centar: na pijace dolaze trgovci iz Banata, Srbije pa čak iz dalmatinskih gradova Splita i Šibenika.

Građani Modoša su svojim učešćem u borbi na strani saveznika u I svetskom ratu dali svoj doprinos. lako su svi morali otići u austrougarsku vojsku i na front, spremali su se da čim bude za to povoljna prilika, priđu saveznicima. Većina ih je bila na ruskom frontu, gde su se ubrzo po stupanju u borbu predali Rusima, da bi se prilikom formiranja dobrovoljačke divizije uključili u njene redove. Neki su učestvovali u Oktobarskoj revoluciji, kao sto je to uradio Toša Popov, koji je posle II svetskog rata primio visoko Sovjetsko odlikovanje.

MODOŠ POD RUMUNIMA 27. 07. 1919. do 10. 04. 1924.

Sprovodeći u delo odluke Ugovora o iniru, srpska vojna i upravna vlast počinje 27. jula 1919. godine da evakuiše Modoš. Po napuštanju Modoša od strane srpske vojske i žandarmerije, ovde dolazi jedna desetina francuskih vojnika radi održavanja reda za vreme interregnuma, koji je nastao između srpske i rumunske vlasti u Modošu i okolini. Tada su Rumuniji pripala mesta naseljena srpskim stanovništvom:

Srpski Pardanj (Međa), Ivanda, Srpski Sent Marton, Dinjaš i Runda. Od pripojenih naselja samo je Fenej bio naseljen Rumunima. Ova su sela u ekonomskom pogledu gravitirala Modošu. Rumunske vlasti odmah postavljaju privremene vršioce vlasti: Sresko načelstvo preuzima bivši k.u.k. podnačelnik Stajbah Antal, a opštinsku vlast preuzimaju takođe raniji vlastodržci. Zvanično je rumunska vlast preuzela Temišvar i ostale novopripojene krajeve 3. avgusta 1919. godine, a navopostavljeni sreski načelnik stiže u Modoš 22. avgusta 1919. godine. Za sreskog načelnika je bio postavljen dr Jovan Mezin, koji je ovde bio advokat i poznat kao ru-munski eksponati za Modoš i okolinu. Ponašanje rumunskih vlasti bilo je u prvo vreme vrlo korektno, jedino su se građani žalili na šikaniranje od strane žandarmerije. Kasnije su usledile represalije zbog učešća nekih Srba u radu jugoslovenske delegacije na mirovnim pregovorima u Versaju. Odnos prema Srbima je bio šovinistički. U zvaničnim statistikama nisu tretirani kao narod, već su bili »ostali«. Favorizovana narodnost, osim Rumuna, bili su Nemci, koji su za sve vreme rumunske vladavine u Modošu iz svojih redova davali poslanike u rumunski parlament. Poslanici su bili: dr Mihael Kauš 1919, dr Kaspar Mut 1920. i dr Emil Rajter 1922. godine.

Za vreme rumunske vladavine dolazilo je do osnivanja prve nemačke organizacije u Modošu Kultur verband-a. Do budenja nacionalne svesti kod banatskih Nemaca dolazi re-lativno kasno, tek pojavom pesnika Adama Milera Gutenbruka iz Gutenbruka (1853—1923.) a potencirano je za vreme I svetskog rata, kada je u Banatu, 1915. godine, bio stacioniran deo Fon Makenzenove Balkanske armije, čiji se štab na čelu sa generalom Galvicom nalazio u Vršcu. Nemačko kulturno udruženje imalo je za cilj kulturno uzdizanje svojih sunarodnika da bi kasnije prepaslo u organizaciju koja će imati sve više političke ciljeve, a manje kulturne. Pogotovu se ciljevi menjaju u četvrtoj deceniji XX veka, posle osnivanja Kulturbunda, koji će biti glavni nosilac nacional-socijalitsičkih ideja među banatskim Nemcima.

Za vreme rumunske vladavine, modoški Srbi ne prestaju sa odlaženjem kod najviših predstavnika Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, tražeći pripajanje Modoša sa okolinom ovoj državi. Pregovori o utvrđivanju granice između dveju država vodeni su duže vremena i okončani su 13. mar-ta 1923. godine ,kada je postignut sporazum o zameni mesta Žombolj za Modoš, Pardanj, Veliki Žam i Jam, koji su do tada pripadali Rumuniji. Primo predaja teritorije izvršena je u Modošu 10. aprila 1924. godine, u prisustvu podžupana Rajića, pukovnika Radomira Petkovića i drugih uglednih zvanica sa jedne i druge strane. Novopostavljeni činovnici bili su: dr Jakob Dolinar, starešina Sreskog suda, Stevan Šerb, sreski načelnik, upravitelj Građanske škole Jovan Nađvinski, mernik Vodne zadruge Ing. Kosta Joanović i drugi.

JAŠA TOMIĆ U JUGOSLAVIJI 1924—1941.

Posle prisajedinjavanja modoški Srbi podnose zahtev za promenu naziva mesta, predlažući ime poznatog publiciste i još istaknutijeg vojvođanskog političara Jaše Tomića (1856—1922.). Ministarskom naredbom br. 30960 od 4. novembra 1924. godine promenjen je naziv rnesta Modoš u Jaša Tomić.

Jaša Tomić ostaje i u novoj državi sresko mesto, istoimenog sreza, koji se pružao duž jugoslovensko-rumunske granice, obuhvatajući 17 opština u kojima je živelo 45.012 stanovnika. Saobraćajne veze su odmah uspostavljene sa Velikim Bečkerekom, dok se na uspostavljanje veze sa Temištvarom moralo sačekati još dve godine, do 1926. godine, kada je i na ovoj relaciji uspostavljen železnički saobraćaj, koji je prekinut povlačenjem nove granične linije.

O delovanju radničkih organizacija za vreme rumunske vladavine u Jaša Tomiću nema podataka. Uslovi za rad radničkih organizacija nisu bili povoljni: mesto je bilo relativno malo, bez razvijene industrije, sa razvijenim sitnim zanatstvom i malobrojnim agrarnim proletearijatom. Ova materija nije dovoljno izučena, pa smo u literaturi našli samo jedan podatak o delovanju Nezavisne radničke patrije Jugoslavije, koja je u Jaša Tomiću imala povremenih akcija tokom 1924. godine. Organizacija Nezavisnih sindikata je imala svoju organizaciju u Jaša Tomiću, kojoj su pripadali kožarski radnici. Prema sećanju jednog od učesnika sredinom 1924. godine u parku, u neposrednoj blizini katoličke crkve, jedne nedelje je govorio obućarski radnik Incedi Vince, kojeg je žandarmerija na licu mesta uhapsila, zatvorila i proterala iz mesta, sa motivacijom da je komunista.

O privrednom razvoju mesta raspolažemo skromnim podacima. Iz popisa stanovništva izvršenog 1931. godine vidi se da je u mestu živelo 4.134 stanovnika, od toga je bilo zemljoradnika 307, poljoprivrednih radnika 290, zanatlija 121, zanatskih radnika 72, zatim 32 trgovca, 2 industrijalca, te činovnika i slobodnih profesija 55 stanovnika. Prilikom popisa bilo je 922 konja, 8 magaraca, 541 govedo, 1.722 svinje, 1.101 ovca i 43 koze.

U periodu od 1924—1931. godine, podignut je park, postavljen spomenik u parku i ulice su dobile nove nazive i brojeve. Nemcima se tada izašlo u susret i 5 ulica je dobilo nazive poznatih nemačkih književnika.

Godine 1926. obnovljen je mlin, koji je izgoreo 1919. godine i pripadao je braći Dojč. Iste godine je prodat i kupuju ga Civen i Bibel. Električna centrala 1927. godine menja vlasnika, umesto Tome Matanovića vlasnici postaju braća Kalbah iz Banatskog Despotovca. Posle ekonomskog kraha Matanovića, u opštini je bio usvojen predlog da centrala postane opštinsko vlasništvo, da ona upravlja njome i da će selo na taj način imati veće koristi. Međutim, pošto je bila potrebna saglasnost Sreskog načelstva, ono nije usvojilo ovaj stav Opštine i naložilo je da se centrala ustupi na 30-to godišnje korišćenje braći Kajlbah. Kasnije ostaje sam Ing. Nikolaus Kalbah zakupac električne centrale sve do oslobođenja 1944. godine, kada mu je dalji zakup uskraćen. Ugovor koji je tada sklopljen bio je štetan za Opštinu, jer je za trideset godina morala zakupcu da isplati na ime uličnog osvetlenja 240.000 dinara.

Nemci u Jaša Tomiću, 6. januara 1929. godine, osnivaju podružnicu Kulturbunda. Prilikom osnivanja, skupštini je prisustvovalo 140 članova, a 1935. godine ih je bilo 180. članova. Dolaskom Hitlera na vlast, broj članova Kulturbunda se povećavao iz godine u godinu. Na petomajskim izborima 1935. g. izabran je dr Nojner, predstavnik Nemačke stranke.

Bolnica za umobolne je u tom penodu promenila više lekara – upravnika. To su bili: 1924. dr Lacković, 1926. dr Ivanović i dr Janovik, a 1927. goidne dolazi dr Grga Bogić, koji uvodi savremene metode lečenja bolesnika. On ih leči radnom terapijom: zasadili su bili ledinu kraj Bolnice drvećem i pretvorili je u park.

Proslava pedesetogodišnjice Dobrovoljnog vatrogasnog društva održana je 6. i 7. septembra 1930. godine u Jaša Tomiću u prisustvu predstavnika 600 vatrogasaca iz celog Banata.

Komisija za likvidaciju agrarne reforme završila je 1932. godine svoj rad na utvrđivanju objekata i subjekata agragne reforme. Pod udar agrarne reforme došao je posed Urbarijalne opštine, jedine u Banatu, kojoj je eksproprisano 423 katastarska jutra i 322 kv. hvata. Prema izveštaju Komisije za dodelu zemlje bilo je zainteresovano 149 mesnih agrarnih interesenata, 2 domaća dobrovoljca i 3 optanta, kojima je zemlja i podeljena. Podeljeno je ukupno 416 katastarskih jutara i 1.402 hvata, što znači da je svaki od interesanata dobio nešto više od 2 k. jutra i 7 kv. hvati, što nije moglo da zadovolji ove ljude, niti obezbediti egzistencijalni minimum njihovim porodicama.

Ekonomske prilike stanovnika Jaša Tomića u međuratnom periodu bile su loše. Mesto kao tržišni centar ostaje bez svoje ekonomske zaleđine, bez sela koja su na osnovu Ugovora o razgraničenju pripala Rumuniji. To se odrazilo, pre svega na dalji razvoj zanatstva i trgovine. Iz statističkih podataka za 1932. godinu vidimo da su u Jaša Tomiću radila tri industrijska preduzeća. Prvo: parni mlin »Civaj i Bibel« sa instalisanom parnom mašinom od 120 konjskih snaga, kapaciteta meljave 12 tona pšenice i 7,2 tone kukuruza za osam časova, za planirani 300 radnih dana godišnje. Uposleno je bilo 5 od toga 1 poslovođa, 2 kvalifikovana radnika i 2 uče-nika. Raspolagao je sa kapitalom od 450.000 za investicije i 500.000 obrtnog. Drugo preduzeće je bilo Tvornica plemenitih likera, brendija i cedionica voćnih sokova, čiji je vlasnik bio Mihajlo Keselring. »Keliko« je raspolagao sa kapitalom od 700.000 dinara – investicionim, dok obrtnog kapitala nije imao. Uposleni su bili: 2 činovnika, 1 tehničar, 1 kvalifikovani i 2 nekvalifikovana radnika. Procenat iskorišćenja kapaciteta proizvodnje u periodu 1920-1924. godina iznosio je 30%, da bi se u 1929. godini kapacitet povećao na 50% iskorišćavanja. Posle 1930. godine opet dolazi do opadanja proizvodnje, koja je bila potencirana ekonomskom krizom. Fabrika je svoje proizvode prodavala na kredit i tada je imala dužnike koij su joj dugovali 200.000 dinara. Tridesetih go-dina se prosečno, godišnje proizvodilo: brendija 15 hektolitara, raznih likera 55 hk i voćnih sokova 500 kilograma.

Električna centrala, o kojoj je već bilo reči, bila je u tridesetgodišnjem zakupu kod Ing. Kajlbaha. Raspolagao je sa 1,250.000 dinara investicionog kapitala, dok obrtnog nije bilo. Centrala je rekonstruisana 1929. godine. Zaposlenih činovnika nije imala. Od stručne radne snage bila su zaposlena 2 radnika. Centrala je proizvodila 32.000 kilovata električne energije u vrednosti od 230.000 dinara. Radila je tokom cele godine. Za vreme krize počinje da opada potrošnja struje. Vlasnik je imao teškoća sa naplatom struje i od Opštine, koja je plaćala javnu rasvetu, i od privatnih potrošača.

Smanjena privredna aktivnost se ogleda i u zanatstvu. Iz izveštaja Okružnog ureda za osiguranje u Petrovgradu za 1936. godinu čija se nadležnost protezala na čitav Banat, vidi se da je jašatomićki srez obuhvatao 18 opština u kojima je živelo 45.827 stanovnika. Od toga broja 601 stanovnik se bavio zanatstvom i imao sopstvenu zanatsku radnju. U zanatskim radnjama je tada radilo 1.193 radnika. Znači da na jednog poslodavca nije dolazilo ni dva radnika, odnosno 1,98. Dok je banatski prosek zaposlenih po jednom vlasniku zanatske radnje bio 2,75 radnika. Iz ovog proizilazi da je na teritoriji jašatomićkog sreza privredna aktivnost bila manja nego u ostalim delovima Banata, iako su svi osećali posledice nedavno prohujale ekonomske krize.

Od kulturnih događaja, koji su se u međuratnom periodu odigrali pomenućemo brojne kulturno — umetničke priredbe koje su u organizaciji »Sokola« izveli članovi diletantske sekcije, koja je u Jaša Tomiću bila veoma aktivna.

Najznačajniji kulturni događaj je bilo otvaranje Muzejske zbirke 1937. godine u Jaša Tomiću. Njen tvorac je dr Borislav Jankulov, profesor, direktor Gimnazije u Pančevu, oženjen iz Jaša Tomića. Zavoleo je ovo mesto i počeo da se bavi arheološkim iskopavanjima i stvorio solidnu zbirku, koju je 1937. godine, poklonio Sokolskom društvu, koje se o njoj brinulo do 1941. godine. Muzej je bio smešten u Sokolani (Dom STV »Partizana«). Sada se očekuje trajno rešenje ovog Muzeja – obezbeđivanjem odgovarajuće prostorije i uređenjem stalne postavke.

U političkom životu su dominirale građanske političke stranke. Od brojnih političkih stranaka u Jaša Tomiću je najviše pristalica ima Demokratska stranka, čije su istaknute pristalice u Jaša Tomiću bili: Ćira Stojkov, (stariij), Uroš Foljan, Tadija Batkovski i drugi: Među Nemcima je bila najuticajnija Nemačka stranka čiji je kandidat bio dr. Nojner. Na listi Jugoslovenske nacionalne stranke bio je izabran 1935. godine dr Vojislav Došen, advokat iz Zrenjanina. Interesantno je pomenuti, da na petomajskim izborima stranke Dimitrija Ljotića i Bože Maksimovića nisu dobile ni jedan glas, što jasno govori o političkoj orijentaciji stanovništva.

Poslednjih godina pred rat, naročito od Anšlusa Austrije i okupacije Čehoslovačke 1939. godine počinje da buja aktivnost nemačkog Kulturbunda. Na čelu Kulturbunda bili su:

dr Landeraf – lekar, Kajlbah – vlasnik električne centrale, Kunst Krištof – kožar. Od one bedne kulturno-privredne i veoma malo politički obojene organizacije, pod uticajem munjevitih. nacional-socijalističkih uspeha u osvajanju vlasti u Nemačkoj i prvih diplomatsko – osvajačkih uspeha na međunarodnom političkom planu, ova organizacija postaje veoma agresivna. Pada pod uticaj nacističke propagande, koja je pokazala aspiracije na donje Podunavlje, ne toliko iz političkih koliko iz ekonomskih razloga. Prema nacističkoj koncepciji ovde je trebalo stvoriti državu podunavskih Nemaca – Donauland. Zato su iz Rajha počeli da vrše pripreme šaljući špijune zakamuflirane kao »turiste« naoružane fotografskim aparatima, kojima su sve fotografisali, bio to vojni ili privredni objekat i prikupljali podatke o vojsci i privredi. Ovi »turisti« koriste i ekskluzivna sredstva za putovanje: dolaze motornim čamcem iz Nemačke – Dunavom i Tamišem do Sečnja, a u Jaša Tomić dolaze čak avionom koji se spušta u polje kod Langrafovog vinograda u kojem »turisti« odsedaju i gde se okupljaju njihovi partijski prijatelji. Ovaj deo Banata, oko reke Tamiša sa selima: Banatski Despotovac, Sečanj, Šupljaja, pa i Jaša Tomić predstavlja jedan od nacističkih bastiona u Banatu. Iz Banatskog Despotovca je bio rodom njihov vodja dr Jozef – Sep Janko, advokat i vođa Nemačke narodonsne grupe u Jugoslaviji. Pripadnici Kulturbunda su obilato koristili mogućnosti za okupljanje da bi demonstrirali svoju snagu. Tako su 1940. godine došli u Šupljaju (Krajišnik) na biciklima i održali defile praćen plehmuzikom i pozdravljajući rimskim pozdravom. Nji-hova zborišta bila su, na žalost retko, napadana od strane napredne omladine i nekih za režim »neposlušnih žandarma i opštinskih beležnika«. U Jaša Tomiću Nemci, članovi kulturbunda imali su običaj da se sastaju u kafani kod Pumpla (sada je u njoj prodavnica »Ratara«). Jednu od njihovih manifestacija rasturila je grupa naprednih omladinaca u sastavu: Jovan Vojnović-Bata, Pera Vrtipraški, Milivoj Gađanski, Miloš Gađan, Petrov Vasa, Dušan Aleksić, Josif Erski i drugi. Pošto su rasturili legalno zakazan zbor, bili su tuženi Sreskom načelniku za kršenje javnog reda i mira.

Organizacija se delila na: Ljudstvo (Manschaft) kojem su pripadali muškarci od 21. godine starosti pa na dalje (izuzetno su bili primani i stariji od 18 godina), organizaciju žena i devojaka starijih od 21. godine (Erauenschaft) i na Nemačku omladinu (Deutsche Jungend, skraćeno DJ) koja je obuhvatala omladinu oba pola od 10-21 godine, s tim da devojke unutar DJ imaju svoj Nemački savez devojaka (Deutsche Maadelbund). Tako je bila organizovana Nemačka narodonosna grupa, koja je ovako organizovana bila i za vreme okupacije. Kratko rečeno: ova organizacija JE umesto kulture širila fašističku ideologiju.

Uticaj naprednog radničkog pokreta počinje da se oseća u Jaša Tomiću neposredno pred rat. Organizator URS-ovih sindikata bio je Boško Starović, papudžijski radnik iz Međe, Šnajderov Cveta, Batkovski Tadija i drugi. Starović je došao u Jaša Tomić da radi po direktivi dr Miloša Subića, lekara iz Ninčićeva (Međe) da osnuje sindikalnu organizaciju URS-a. On se zaposlio u Jaša Tomiću i počeo da deluje: učlanio je napred navedene zanatlije i nastavio aktivnost među zanatlijskim radnicima. U to vreme, neposredno pred rat, radio je u Vladičinom selu (danas Busenje) učitelj Žunić, poznat pod nadimkom »Badža«, koji je bio veoma aktivan u radu demokratske opozicije u Jaša Tomiću, i bio propagator marksističkih ideja u mestu. Žunić se kao politički radnik na liniji KPJ veoma istakao i zapažen od vlasti bio je premešten u Makedoniju, neposredno pred izbi-janje rata, 1940. godine.

Nemački fašizam želi da neposredno pred rat stekne ugled i kod onih svojih sunarodnika u Banatu, koji nisu bili oduševljeni nacističkim idejama. On ih ekonomski podmićuje i na taj način pridobija za sebe, kao i pripadnike drugih narodnosti. Oni pozivaju u Nemačku čak i naše ljude ne bi li ih zadivili svojom industrijom i primenom agrotehničkih mera u poljoprivredi. Nemačka se ovde eksponira neposredno posle dolaska nacista na vlast. Preko Kulturbunda se daju zemljoradnicima krediti za kupovinu zemlje, koju su pripadnici drugih narodnosti prodavali jer su bili prezaduženi. Tako je došlo do prelivanja zemljišnih poseda iz ruku Srba i drugih narodnosti u nemačke ruke. PIodovi ovakve politike sazrevaju uskoro: šupljajske Švabe u znak zahvalnosti šalju u Nemačku četiri vagona svinja, sečanjske dva i jašatomićke jedan vagon svinja. Ekonomski snažni, idejno zatrovani nacističkom ideologijom domaći Nemci – Folksdojčeri postaju sve bezobzirniji u ophođenju sa ostalim narodnostima pogotovu sa Srbima. Na očigled vlasti oni organizuju manifestacije odanosti Nemačkoj i njenoj nacističkoj ideologiji, ne krijući svoje želje za uspostavljanjem takvog režima ovde. Oni su se međusobno pozdravljali rimskim pozdarvom propraćenim uzvikom »Heil«, javno su konferisali i mitingovali u duhu nacističkih načela. Oni najdrskiji su čak i Srbe provocirali da ih pozdravljaju fašističkim pozdravom. Nacisti su koristili i crkvene manifestacije za svoju propagandu, na kojima su prisutnim katolicima, bez obzira na narodnost, propagirali nacističku ideologiju. Veoma su vešto pridobijali ljude od autoriteta i koristili ih za pridobijanje širih slojeva svojih sunarodnika, iako se može mirne duše reći da su svi rukovodioci Kulturbunda bili do srži zadojeni nacističkom ideologijom. Pred rat su rukovodstvo Kulturbunda u Jaša Tomiću činili sledeći Nemci: dr Landgraf – lekar i mesni gaulajter, Paul – bankarski činovnik, Lambreht, – limar i predsednik zanatskog udruženja, Kunst – kožar i opančar. Iz redova zemljoradnika u mesnom rukovodstvu su bili: Rorbaher, Vasmiler, Valter i drugi. Sastav rukovodstva se tokom vremena menjao, naročito za vreme okupacije. kada zbog odlaska na druge dužnosti postavljaju nove Ijude. Na čelu Nemačke omladine – DJ. bili su tek završeni oficiri akademije Jugoslovenske vojske Rajnhard, Samson, Mol, Valtner, Loh, Rišar, Malinger, Valter Jergl, Vanček, Korhamer i drugi. Iz redova omladinskih vođa regrutovani su budući oficiri divizije »Prin Eeugen« i gestapovci.

Pridobijeni fašističkom ideologijom, podgrevanom irendističkom kampanjom mađarskih fašista željnih revanša, nekolicina pripadnika mađarske nacionalnosti osnovali su u Jaša Tomić fašističku organizaciju DMK, čiji je predsednik bio bankarski činovnik Pestelić Aladar.

Ove organizacije će biti temelj na kojima će nemački okupator graditi svoj »novi« poredak, kada bude okupirao Jaša Tomić.

JAŠA TOMIĆ U RATU I REVOLUCIJI, 12. 04. 1941—30. 09. 1944.

Posle ulaska Nemaca u Rumuniju, početkom marta 1941. godine, počelo je komešanje medu jugoslovenskim folksdojčerima. Mlađi Ijudi počinju ilegalno da prelaze jugoslovensko-rumunsku granicu i da se priključuju nemačkim jedinicama. Masovno bežanje preko granice počinje posle puča 27. marta. U Rumuniji se prebegli Folksdojčeri obučavaju u rukovanju oružjem i vršenju diverzija.

Na dan objave rata 6 .aprila ujutru kada su nemački avioni napali Beograd, na granici, oko i u samom Jaša Tomiću bilo je mirno, samo su Folksdojčeri likovali. Na dan 9. aprila troje nemačkih bornih kola prelazi kod Šurjana granicu sa ciljem da se probije prema Boki i prema Jarkovcu, gde je bio stacioniran IV puk Kraljeve garde. U blizini pustare Sibovo, nemačka vozila dočekuju finansi, žandarmi, a pri kaju bitke stiže vod vojnika iz Sečnja, čiji je komandir bio Pavle Đukanov, rezervni potporučnik iz Šupljaje. Naišavši na otpor Nemci su pokušali da se vrate ali jedno vozilo ostaje u blatu i njegova posada, od 2 vojnika napušta vozilo i kreće prema Šurjanu. U blizini sela ubijen je jedan od nemačkih vojnika, a drugi se predao. Prilikom saslušanja ustanovljeno je da je to petokolonaš Petar Bon iz Sečnja, koji je dezertirao. Đukanov ga sa pratnjom šalje komandi puka u Jarkovac i od tada se o sudbini Bona nije znalo ništa, a vod vojnika ostaje u Šurjanu kao jedina odbrana. Posle dva dana, 11. aprila, oko 10 časova prepodne velika kolona nemačkih vozila, prema nekim oko 150 vozila: tenkova, kamiona i motocikla, uputila se iz pravca Čavoša prema Šurjanu. Vod vojnika u Šurjanu, naoružan samo lakim pešadijskim naoružanjem, pružio je otpor i skoro sav izginuo. Spasla su se dva vojnika: jedan se zagnjurio u ustavu, a drugi je dan proveo u Tamišu, iz kojeg su ga pred veče polumrtvog izvukli meštani. Oni su bili jedini svedoci onoga što se dogodilo poginulim i ranjenim jugoslovenskim vojnicima. Skoro svi vojnici su izginuli od mitraljeskih rafala ispaljenih iz tenkova, a nekolicina vojnika je bila samo ranjena. Kada su vozila došla do mesta pogibije iz njih su iskočili Folksdojčeri, dezerteri i petokolonaši: Tozenberger, Hek iz Jaša Tomića, Miler iz Šupljaje i još neki iz Ninčićeva (Međe). Prišli su vojnicima, koji su ležali na nasipu, zadizali im šlemove i pucali u potiljak, da ne bi slučajno neki preživeo. Pošto su ih opljačkali uputili su se prema Boki, ali su prethodno u Šurjanu vatrom iz mitraljeza oštetili nekoilko zgrada, a topovskom granatom probili crkveni toranj.

U Jaša Tomić Nemci su ušli sutradan 12. aprila. Na dan 10. aprila 1941. godine. žandarmerija, policija i činovništvo sreskog načelstva napustili su Jaša Tomić i povukli se prema Šupljaji. Mesto je ostalo bez vlasti. Ulazak Nemaca u Jaša Tomič opisao je jedan očevidac: U jutro (12 aprila) oko 10 časova, pred opštinskom zgradom se zaustavio jedan nemački oficir na motociklu. Njemu su odmah iz zgrade pritrčali domaći Nemci — meštani, koji su se spremali da preuzmu vlast. Oni su nešto razgovarali sa oficirom, verovatno su mu rekli da u mestu nema vojske i on se posle 5 minuta vratio nazad i posle jednog časa stigao je i jedan nemački kamion napunjen radnicima u pohabanoj radničkoj odeći sa kačketima na glavama. Kamion se zaustavio pred samim ulazom u opštinsku zgradu i svako o dovih civilnih lica uzelo je svoju torbu i ušlo u zgradu, u policijsku (kurirsku) sobu. Posle 10 minuta oni su izašli preobučeni u uniformu nemačkog vojnika i opet zauzeli mesto u kamionu, koji je otišao prema Šupljaji.

Odmah posle toga bila je formirana opštinska uprava koja je bila sastavljena od samih Folksdojčera. Prvi akt koji je nova uprava učinila, bilo je izdavanje naredbe o predaji vojne opreme koju su vojnici ostavili ili prilikom povratka kućama sa sobom poneli. Poslednja sednica Opštinskog odbora izabranog na izborima 1938. godine, održana je 18. mar-ta ,a prva sednica okupacionog-nemačkog odbora održana je 29. maja 1941. godine. Prva ubeležavanja u matičnu knjigu umrlih izvršena su, pod okupacionim režimom, 18. aprila, a u maticu rodenih 25. aprila.

Posle odlaska kamiona, počele su da pristižu nemačke motorizovane jedinice, koje su dočekali, isti koji su dočekali i kamion: Burger Johan, Beno i Junker. Vest o njihovom dolasku se proširila među Nemcima. Nemci – žene i devojke sa ostalim svojim sunarodnicima pohrlili su da kolačima, jelom i pićem dočekaju nemačke vojnike. Nadmeni vojnici nisu se ni zaustavili, ni okusili donetu hranu i piće. već su iz vozila bacali Švapčićima čokolade i bonbone. Posle nekoliko dana, kada ih je euforija prošla, Folksdojčeri su preuzeli vlast. Predsednik – Burgermeister je postao Jozef Burger, a sa njim su još bili u upravi: Korhamer, Junker i Malinger (vođa Hitlerjugenda u mestu). Svi činovnici iz opštine su otpušteni, a umesto njih dolaze mlade Nemice – Pleli Leni i druge, a posle nekoliko dana vraćen je i Zaharije Hotomski. Sreskog načelnika, Anojčić Vjekoslava nasledio je Nemac – Mac Franc, ali ostalo činovništvo nije bilo odjednom zamenjeno kao što je to slučaj u Opštini, ali su ipak dobili prinove u ličnostima dve članice Kulturbunda – Rišar Ane i Vog Mariške. Do kraja godine u potpunosti je zaveden novi poredak u mestu. Odmah su i prestale priče o blagostanju koje ih očekuje. Naime, u cilju štednje hrane lansirana je parola da se jedan dan u nedelji jede samo jelo zgotovljeno u loncu Eintopfsontag – da se toga dana ne peče meso i ne mese kolači.

Posle potpisivanja kapitulacije od strane Jugoslovenske vojske, 17. aprila 1941. godine, u Banatu kao okupator ostaju jedinice motorizovanog puka »Grosdojčland« čija komanda vrši funkciju vojne vlasti. Vlast je 20. aprila prešla u ruke Vojnog zapovednika Srbije sa sedištem u Beogradu, kome je bio podčinjen i Banat. On je vlast vršio preko svoja dva štaba – vojnog i upravnog. Osim toga forimarn je i štab generalnog opunomoćenika za privredu, na čijem je čelu bio bivši generalni konzul u Jugoslaviji – Nojhauzen, koji je bio prilično nezavistan u radu. Područje Vojnog zapovednika je podeljeno na 4 vojno-upravne komande, od kojih je Feld-komandaturi 610 sa sedištem u Smederevu pripao i Banat. Svaka Feldkomandatura je imala podređene organe – Krajskomandature. Za Banat je bila nadležna Krajskomandatura 1/823 sa sedištem u Petrovgradu (Zrenjaninu, odnosno, nemački se zvanično zvao Gross Bečkerek), koja je verovatno počela sa radom 27. ili 28. aprila.

Na predlog šefa Upravnog štaba, vojni zapovednik za Srbiju postavlja 1. maja 1941. godine kvaslinšku vladu tzv. Savet komesara, pod čijim se rukovodstvom obnavljaju civilni organi vlasti – četiri banske uprave. Banat je prema novoj administratavnoj podeli, bio u nadležnosti Komesari-jata Bana Dunavske banovine sa sedištem u Smederevu. Oko upravljanja Banatom, Komesarska uprava je morala da da se sporazume sa vodstvom Nemačke narodonosne grupe, sporazum je pstignut 5. juna, podpisivanjem Uredbe o unutrašnjoj upravi Banata. Ovom Uredbom je Banat uključen u administrativni sistem Srbije i time je ponovo na teritoriji Banata protegnuta važnost jugoslovenskog zakona. Ona je istovremeno omogućila banatskim Nemcima da u Banatu legalno preuzmu vlast. Uredbom je propisano da je Banat posebno upravno područje na čelu sa Nadležstvom pomoćni-ka bana Dunavske banovine. Na čelu Nadležstva je pomoćnik Bana – Nemac po narodnosti, kojeg postavlja Ministar unutrašnjih poslova u sporazumu sa vođod nemačke Narodonosne grupe u Banat.

Nadležstvu podbana podređeno je 11 sreskih načelstva, među kojima je i ono u Jaša Tomiću – Modošu, kako su ga okupatori odmah prekrstili.

Posle uspostavljanja vlasti, jašatomićki Folksdojčeri počinju sa hapšenjem Srba. Prvenstveno su hapsili Ijude koji su bili eksponirani u političkom i kulturno životu mesta pre rata. Među uhapšenima su bili i proglašeni taocima: Ćira Stojkov, Ćetko Jovanović – sveštenik, Jovan Vojnović učitelj, neki finansi i još neki građani Jaša Tomića. Pošto su ih držali oko dve nedelje u zatvoru, pušteni su kućama, ali su morali da se svakodnevno prijavljuju policiji. Bilo je pokušaja, tih aprilskih dana da devetoricu od uhapšenih streljaju u Sečnju, ali je usledila intervencija advokata dr Junga (po drugim Hofmana), koji su bili veoma uticajni među Nemcima, i spasli ih. Oni su pripadali grupi Staronemaca, koja je pred rat došla u sukob sa mladom generacijom – nacistima na čelu sa dr Jozefom Sep Jankom, oni su zahvaljujući svom društvenom ugledu mogli da spasavaju ljude. Dok se u Jaša Tomiću bes Folksdojčera završavao hapšenjem i batinanjem, u okolini je besneo teror sečanjskih Nemaca. Ozlojeđeni zbog pogibije Petra Bona, koji je kao dezerter osuđen na smrt i streljan, oni se na sve načine svete stanovnicima okolnih mesta: na dan 18. aprila 1941. godine, streljali su 9 ljudi od kojih su 6 bila iz Šurjana, a trojica iz Boke, a 23. aprila 8 ljudi iz okoline Sečnja. Sve ovo usledilo kao posledica podstrekavanja roditelja Petra Bona – Bon Krištofa i Elizabete, koji su kao Nemci iz Šurjana zahtevali od nemačke komande da se streljaju svi oni, koji su uzeli bilo kakvog učešća u zarobljavanju njihovog sina. Majka Petra Bona je svoj zahtev potkrepljivala time da je njen sin bio mlad, lep i dobar Folksdojčer. Kasnije, 1943. godine Sečanj je promenio naziv u Petershajm.

Okupator je pored hapšenja organičio i kretanje građana van mesta i za to je trebalo dobiti posebnu dozvolu. Ako bi neko bio zatečen van mesta boravka bez dozvole za putovanje, bio bi uhapšen i tretiran kao ilegalac. Okupator je počeo sa pljačkom stanovništva: od bivših vojnih obveznika oduzimana je vojna oprema koju su oni po jugoslovenskim zakonima bili dužni da nabave i u slučaju rat nose sa sobom – to je bila oprema konjice (sedlo i bisage). Nemci su im tu opremu nasilno uzeli – rekvirirali. Sve ovo stvaralo je još veći revolt kod stanovnika.

U ovakvoj atmosferi došao je i 22. jun, dan napada Nemačke na SSSR. Tom prilikom je uhapšeno više desetina Ijudi medu kojima: Ing. Kostantin Joanović – inženjer Vodne zadruge, Vojnović Jovan, Bora Vukov – činovnik, Dejan Matejić – advokat, Mile Aleksić – omladinac i drugi.

Posle ovih događaja, pošto su uhapšeni pušteni, jer im za jednog nije moglo biti utvrđeno da je član Komunističke partije Jugoslavije, počele su pripreme za organizovanje ilegalne organizacije za borbu protiv okupatora.

Krajem meseca juna 1941. godine, po direktivi Sreskog komiteta KPJ za jašatomićki srez, koji se tada nalazio u Banatskom Aleksandrovu (danas Velike Livade), dolazi u Jaša Tomić da osnuje ilegalnu organizaciju Ilijin Filip. On je došao na vezu sa Matom Parivodićem u Klariji (Radojevo), koji je tamo radio u opštini. Pod dolasku okupatora Parivodić je bio otpušten iz službe i vratio se u svoje rodno mesto Jaša Tomić. Ovde je, poznavajući dobro Ijude, znao na koga se može u tim teškim danima osloniti i osnovati ilegalnu organizaciju. Neutvrđenog dana, krajem meseca juna, prema sećanju Dimitrija – Mite Petrova, bila je nedelja, došao je Ilijin Filip kod Parivodića. Održao je sastanak. u parku kojem prisustvuju: Mata Parivodić, Karlo Cerin – finans, Mimitrije-Mita Petrov, Cveta Snajderov, Vela Dokić, Vasa Petrov – Kića i učiteljica Orlović, koja nije radila, ali je njen muž radio u Poreskoj upravi. Ilijin im je govorio o potrebi osnivanja organizacije za borbu protiv okupatora. Od prisutnih je tada i osnovan Antifašistički komitet u koji su ušli svi koji su prisustvovali ovom sastanku. Rad Antifašističkog komiteta se sastojao u okupljanju rodoljuba radi organizovanja borbe protiv okupatora. Organizovano je slušanje radio-vesti savezničkih radio stanica, pa su ih člariovi Komiteta preko ljudi, koji su sa njima bili na vezi širili medu građanima, poverljivim ljudima. Na sastancima je čitan i prorađivan ilegalni materijal dobijen preko Ilijin Filipa i drugih izvora. Materijal je na mašini umnožavao Vasa Petrov – Kića, koji je bio činovnik Duševne bolnice u Jaša Tomiću. Posle izvesnog vremena, okupator je saznao da se rasturaju vesti i on preduzima mere za hvatanje onih koji taj materijal rasturaju: Pretresaju se stanovi, hapsi se nasumice, ali se ne pronalazi ništa. Prilikom pretresa stana Vase Petrova – Kiće, pronađeno je nešto literature, ali na saslušanju, kao ni prilikom batinjanja nije ništa priznao. Tako da rad Komiteta i dalje ostaje konspirativan. Sastanci su održavani u stanu finansa Karla Cerina.

Krajem leta Dimitrije Petrov odlazi u Šurjan, gde boravi sve do oslobođenja. U Šurjan u kući Ljube Lukića upoznaje se sa učiteljem iz Neuzine Momčilom Stefanovićem, koji je tada već bio ilegalac u maloj Margitici (sada Banatska Dubica) i kretao se sa ličnom kartom na ime Olđa Nikolae, koja je bila izdata u Alibunaru. Kako su ilegalci u jesen napustili Margiticu, Momčilo Stefanović je želeo svoju ženu Dušicu Stefanović da obezbedi od eventualnih represalija, ako bi bila uhvaćena, a trebalo je uskoro i da se porodi, te je odlučio da je prebaci u Rumuniju njenim roditeljima. Momčilo je zatražio od Mite Petrova da na neki način prebaci Dušicu preko granice. Mita je o ovome razgovarao sa Karlom Cerinom i on prebacuje Dušicu preko granice u Rumuniju.

Tokom 1941. godine u Jaša Tomić dolaze izbeglice, bežeći od ustaškog terora u Hrvatskoj i Bosni. Neki od njih, kao što je to bio slučaj sa Arsenom Diklićem, Vojom Carićem i Jovom Zecom, traže vezu za uključivanje u Narodnooslobodilački pokret koju oni uspostavljaju preko Mate Parivodića sa organizacijom u mestu. Organizacija je posle hapšenja Ilijina ostala bez veze sa rukovodstvom – sreskim komitetom u Aleksandrovu. Rad sa poverljivim ljudima se i dalje nastavlja i postepeno širi.

Okupator krajem 1941. godine vrši izmene u sistemu upravljanja Banatom i Srbijom. Uredbom o administrativnoj podeli zemlje od 18. decembra 1941. godine, označen je početak novog sistema upravljanja okupiranom teritorijom. Umesto ukinutih banovina osnovano je 14 okruga među kojima i Okrug banatski sa sedištem u Petrovgradu. Od posebnog je značaja osamostaljenje policijske službe, koja iz nadležnosti Ministarstva unutrašnjih poslova prelazi u nadležnost specijalnih nemačkih policijskih komandi. U Banatu je tada formirana Okružna policijska komanda sa sedištem u Petrovgradu. U Banatu se tokom januara 1942. godine nastavljaju pripreme za formiranje Banatske državne straže, koja treba da bude sastavni deo Srpske državne straže. Istovremeno, početkom januara 1942. godine, dolazi do izdvajanja Odseka javne bezbednosti iz sastava Okružnog načelstva i dolazi do formiranja samostalne Policijske prefekture za Banat na čelu sa Rajt Francom.

Na čelu čitavog policijskog sistema u Banatu bila je Policijska korefektura Banata, kojom je rukovodio prefekt u činu generala Srpske državne straže. Služba bezbednosti se nalazila u rukama višeg vođe SS i policije u Srbiji. Organ službe bezbednosti, bila je u Banatu, Vanjska ispostava u Petrovgradu sa svojih pet uporišta u Kikindi, Jaša Tomiću, Vršcu, Beloj Crkvi i Pančevu. Interesantno je, da je ispostava ovakve policijske službe bila baš u Jaša Tomiću, dok je u ostalim sreskim mestima nije bilo, već je to bio slučaj samo sa gradovima.

Glavni pokretač i nosilac borbe protiv organizacije Komunističke partije Jugoslavije i narodnooslobodilačkog pokreta u Banatu bila je Komanda javne bezbednosti, koja je pored svoje grupe specijalno obučenih agenata – udarne grupe, imala oslonac u policijskim snagama 5 gradskih predstojništva policije. Ona je u akcijama širih razmera mogla da angažuje ljudstvo Državne straže, Nemačko ljudstvo (De-utsche Manschaft), HIPO — pomoćnu policiju i druge oružane formacije. Komandant javne bezbednosti postao je dr Juraj Špiler, sa činom pukovnika, srpske Državne straže.

Posle sprovedenih političkih i organizacionih priprema, u leto 1942. godine formirana je u Vršcu divizija »Princ Eugen« u čijem je sastavu bilo oko 20.000 Ijudi. Sastavljena je bila od banatskih Nemaca sposobnih za vojnu službu. Ova divizija je po prelasku u Srbiju i Bosnu počinila strašne zločine. Zbog odlaska u ovu Diviziju, mnoge nernačke kuće ostaju bez radne snage, pa je Krajskomandantura u Petrovgradu donela Obznanu o obavezi svakog stanovnika Banata da stavi na raspolaganje svoju radnu snagu, da proizvodnja ne bi trpela. U prvo vreme se radnici, pripadnici drugih narodnosti mobilišu na 45-60 dana, da bi se ta obaveza pred kraj rata povećala čak na 210 dana. Mnogi mladići iz Jaša Tomića odlaze na prinudni rad u druga nemačka sela, dok se to isto događalo sa mladićima iz drugih mesta koji su dolazili na rad u Jaša Tomić. Ovaj rad je imao i neke koristi za pokret jer su uspostavljene nove veze medu ustaničkim selima, kao i sa onima sa kojima je trebalo tek uspostaviti kontakte.

Krajem 1942. godine dolazi u Jaša Tomić da radi kao stolarski radnik Đura Jajić iz Banatskog Karađorđeva. On se zapošljava kod Batkovski Tadije, stolara. Jajić je još u Karađorđevu stupio u narodnooslobodilački pokret, gde je bio povezan sa Đurom Javorinom – Glišom. Posle provale u Banatskom Karađorđevu, kada je Javorina bio uhapšen, da bi izbegao bilo kakvo kompromitovanje, Đura Jajić dolazi u Jaša Tomić, gde uspostavlja vezu sa Matom Parivodićem sa kojim se je od ranije poznavao.

Tokom 1943. godine, rad pokreta se rasplamsava. U drugoj polovini meseca jula uspostavlja se veza sa Srpskim komitetom KPJ za srez jašatomićki, čije je sedište bilo u Banatskom Višnjićevu, a sekretar je bio Kosta Gleđa. Krajem 1942. godine, bilo je nekih samoinicijativnih pokušaja iz Višnjićeva da se uspostavi veza sa simpatizerima NOP-a u Jaša Tomiću, ali ona nije bila uspostavljena kako treba. Zato Mata Parivodić odlazi u leto 1943. godine u Banatsko Višnjićevo i uspostavlja vezu sa Sreskim komitetom KPJ i njegovim sekretarom Kostom Gleđom. Po povratku iz Višnjićeva Mata Parivodić se sastaje sa Đurom Jajićem, Jovom Zecom, i Kovač Ištvanom, koji je početkom 1943. godine došao iz Beograda i tamo bio uključen u NOP, te sa Batkovski Tadijom i Panajotović Đurom. Ova grupa počinje sa političkim radom u narodu, obuhvatajući omladinu i aktivirajući žene. U vreme, kada se obnavlja rad antifašista – pripadnika NOP-a, u leto 1943. godine, aktivista iz 1941. godine skoro da nije ni bilo. Svi su se oni, sem Mate Parivodića odselili iz mesta, tako da su se sada kandidovali za članove Komunističke partije Jugoslavije. Bili su to: Kovač Ištvan, Jajić Đura, Zec Jova, Batkovski Tadija i Panajotović Đura. Oni su postali kandidati početkom septembra meseca i rade na sprovođenju direktiva Sreskog komiteta KPJ za jašatomićki srez. Radi se na osnivanju narodnooslobodilačkog odbora, skojevske, organizacije USAOJ-a i organizacije žena. Jedan od najvažnijih zadataka je bio idejno uticanje na stanovništvo da prihvati NOP i borba protiv dezinformacija koje je lansirao okupator i domaći kvislinzi. Izuzetno važan zadatak je bio suzbiti nedićevsku propagandu za prijavljivanje srpskih mladića za odlazak u dobrovoljce, koji su trebali da se bore protiv partizana u Srbiji. Ova aktivnost Nedićevaca je bila suzbijena. Javila su se samo dva omladinca, koji su otišli iz avanturističkih, a ne idejnih pobuda. Jedan od njih, Aleksandar Babić – Aca, pričao je prilikom dolaska na odsustvo da daje oružje partizanima. Poginuo je u pokušaju da se prebaci u Rumuniju i priključi Crvenoj armiji, u 18-toj godini života.

U jesen 1943. godine Mata Parivodić je formirao Narodni front u mestu u čije su rukovodstvo ušli dr Miloje Slepšev – lekar, Milivoj Vojnović – krojač i Vukov Bora – činovnik. Đura Jajić je dobio zadatak da formira Narodnooslobodilački odbor. Po direktivi je on postao sekretar, ali pogodnu ličnost za predsednika, u prvo vreme nisu našli, već su se u proleće 1944. godine opredelili za Ćiru Stojkova (starijeg).

Na okupljanju žena radili su Mata Parivodić i Ištvan Kovač, koji su preko Kovač Ane, Vukov Mace – Dade, Panajotović Ane i Vukov Vide okupljali žene i angažovali ih na prikupljanju pomoći za NOP.

Rad sa omladinom se odvijao kroz aktivnost na suzbijanju neprijateljske propagande i na pripremi omladinaca za odlazak u partizanske odrede. Svojom aktivnošću među omladinom ističu se: Dovatov Adam, Petrov Sava – Šandreja, Penov Matija, Stojšić Mila, Stevanov Mile – Cezar, Lazarov Sava i Ćosić Čeda.

Na jednom od sastanaka u Višnjićevu, kojem je prisustvovao Mata Parivodić, bila je prisutna i Milka Agbaba – Crna, razgovaralo se o učešću meštana u Jaša Tomiću u NOP-u i formiranje udarnih grupa. Donet je zaključak da se izvrši napad na rumunsku graničnu karaulu, vojnici razoružaju i da se tako dođe do oružja. Na istom sastanku je Parivodić postavio pitanje o mogućnosti slanja omladinaca u Srem. U Jaša Tomiću je bio zauzet stav da se u Srem prebace: Đura Jajić, Stojšić Mila, Penov Matija i Stevanov Mila – Cezar. Milka Agbaba se suprotstavila ovakvom stavu s obrazloženjem da u Sremu ima dosta boraca i da su pokretu ovde potrebniji aktivisti, obzirom na političke prilike i događaje koji dolaze.

Rezultat ove političke aktivnosti, bilo je osnivanje partijske organizacije u Jaša Tomiću, koja je osnovana u stanu Mate Parivodića, u susedstvu Sreskog načelstva, na dan 17. decembra 1943. godine. Sekretar je bio Mata Parivodić a članovi: Jajić Đura, Kovač Ištvan, Zec Jova, Panajotović Đura i Batkovski Tadija.

Politička aktivnost članova KPJ se odvijala kroz organizovanje čitalačkih grupa, koje su bile najbrojnije u Čongradu, one su bile baza političkog rada. Ilegalni materijal, koji se stizao iz Srema preko Sreskog komiteta dostavljen je u Jaša Tomić, gde se davao organizovanim grupama na čitanje. Posle čitanja vođene su diskusije kroz koje se objašnjavala politička situacija u zemlji i svetu. Čitana je »Istina«, »Slobodna Vojvodina« i drugi materijali.

Uslovi za ilegalni politčki rad u Jaša Tomiću za vreme okupacije bili su veoma teški iz više razloga: stanovništvo je oko 50% bilo nemačko, u mestu je bila velika koncentracija organa vlasti, policije i vojske. Pored već pomenutih po-licijskih institucija, koje su imale svoje ispostave u mestu, tu su još bili: HIPO (pomoćna policija), granična policija i vojska u jačini jedne čete, sa komandom bataljona i njenim obezbeđenjem (u zgradi današnje Zdravstvene stanice). Vojska je bila u zgradi današnjeg »Ratara«, HIPO se nalazila u zgradi tadašnje opštine na spratu (danas direkcije Kovačnice), Gestapo je bio smešten u zgradi pored škole (Bučekova kuća, M. Tita br. 110) i u zgradi Bolnice. Posle iseljenja Duševne bolnice u Kovin, 1942. godine dolaze pripadnici organizacije TOT, koja je moralo biti, najmanje, u jačini jedne čete, ako ih nije bilo i više. U ovakvoj situaciji, gde je okupatorskih vojnika i policajaca u odnosu na stanovnike bilo skoro 1:8, ilegalni politički rad nije mogao da se odvija kao u drugim mestima. Osim. toga ovde su bile prisutne i poluvojne organizacije Nemačke narodnosne grupe, koje su još više smanjivale odnos izmedu broja stanovnika i oružane sile neprijatelja.

Krajem januara 1944. godine dolazi do blokade u Banatskom Višnjićevu i do provale. Posle provale dolazi do hapšenja Mate Parivodića, sekretara partijske organizacije u Jaša Tomiću i dvojice antifašista Vase Radosava i Makse Lazareva bivšeg podoficira Ratnog vazduhoplovstva. I pored drastičnih mera, koje je okupatorska policija primenila na uhapšenim, svi su negirali da imaju bilo kakve veze sa NOP-om, što je u stvari i bilo tačno, osim Mate Parivodića. Zahvaljujući ovakvom držanju uhapšenih, nije došlo do provale partijske organizacije, niti rada čitalačkih grupa.

Posle provale u Višnjičevu, pohapšeni su ljudi koji su održavali vezu sa Jaša Tomić, Sekretar organizacije se nalazio u Koncentracionom logoru u Petrovgradu, te Jova Zec, zadužen za rad organizacije odlazi u Srpski Itebej da tamo uspostavi vezu sa aktivistima, koji su bili povezani sa orga-nizacijom u Banatskom Karađordevu, gde se u to vreme nalazi i okružni komitet KPJ za severni Banat. Zec u Itebeju uspostavlja vezu sa veterinarom Nikolom Ivančevićem, Petrin Milutinom – Lutom, Kiridžić Dadom i Omaljev Milanom. U ovu vezu uključeni su kasnije Đura Jajić, Tadija Batkovski i Ištvan Kovač. Iz Itebeja sada dolazi propagandni materijal, koji se daje čitalačkim grupama na razradu.

Mesto sekretara organizacije preuzeo je Jova Zec. U leto 1944. godine, na sastanak u Jaša Tomić dolazi Nikola Ivančević. Sastanak je održan u stolarskoj radionici Batkovski Tadije, kojem su prisustvovali: Zec Jova, Jajić Đura, Batkovski Tadija, i Kovač Ištvan. Na sastanku se diskutovalo o propagandnom radu i osnivanju narodnooslobodilačkog odbora. Posle sastanka Zec i Ivančević odlaze u ordinaciju dr Miloja Slepčeva, sa kojim razgovaraju o njegovom uključenju i potrebi da bude sekretar narodnooslobodilačkog odbora čega se ovaj prihvatio. Slepčev je uzeo obavezu da razgovara o uključenju u odbor sa Milivojem Vojnovićem i Urošom Foljanom. Na sastanku je zakljućeno da se razgovara sa Ćirom Stojkovim, kao najpogodnijom ličnošću za položaj predsednika narodnooslobodilačkog odbora. On je stari političar – opozicionar sa političkim ugledom kod građana. O ovom predlogu je diskutovano na sastancima partijske organizacije, kao i sa skojevcima, koji tada počinju da se organizuju. Za podpredsednika je predložen Vasa Lazarov, što je i prihvaćeno. On je tada već bio član KPJ.

Sa omladinom i skojevcima je tada radio Voja Carić, a sa ženama Vukov Vida, Slepčev Mara i Kovač Ana.

Na jednom od sastanaka održanih u Itebeju, kojem je prisustvovao sekretar organizacije Jova Zec, doneta je odluka da se priđe prikupljanju hrane za partizane. Sa ovirn zadatkom su upoznati ostali članovi, koji su krenuli u akciju. Rada Dajić obezbeđuje sir i ovčije meso, a Isa Kurjački hleb u potrebnim količinama. Oni se nisu hteli upuštati u to zbog čega se i u kakve svrhe skuplja hrana, samo su rekli »mi ćemo dati koliko kažeš, znamo zašto dajemo i drugo nas ništa ne interesuje.

Krajem septembra meseca 1944. godine, Đura Jajić, dolazi u dodir sa dva vojnika Crvene armije, koji su preobučeni u nemačke uniforme došli da izvide situaciju u Jaša Tomiću. Tada se nalazila jedna veća nemačka moto-mehanizovana jedinica – deo Romelovog Afričkog korpusa, u Jaša Tomiću i od Jajića su dobili informaciju o jačini ove jedinice, posle toga su se vratili na rumunsku teritoriju. Srećom po mesto, ova jedinica posle nekoliko dana napušta Jaša Tomić i odlazi u pravcu Petrovgrada. Jajić posle toga ilegalno odlazi u Rumuniju gde izveštava da se ova jedinica povukla iz Jaša Tomića, te je mesto bilo spaseno artiljerijske vatre, koja bi usledila da je ova jedinica ostala u mestu. Sredinom septembra vraćaju se iz koncentracionog logora Mata Parivodić, Vasa Radosav i Maksa Lazarov.

OSLOBOĐENJE

Uveče 29. septembra čula se iz daljine potmula pucnjava, od koje su prozori drhtali. Povremeno se čuo po neki pucanj iz puške i po neki kratki rafal iz automatskog oružja. Tišinu jesenje noći remetila je škripa natovarenih konjskih zaprega, kojima su se Nemci povlačili ka Petrovgradu. Prema kazivanju iz Čongrada, reona prema rumunskoj granici, oni su videli vojnike Crvene armije uveče, na dan – dva pre ulaska u Jaša Tomić. Prethodnica je već u 4 časa ujutru, na dan 30. septembra oslobodila Jaša Tomić od nemačkih okupatora, posle tri godine, pet meseci i osamnaest dana okupacije. Viđeniji Nemci – nacisti, napustili su mesto pre nekoliko dana. Istog dana, pošto su jedinice Crvene armije nastavile put prema Petrovgradu, oko 8,30 časova, na nebu su se pojavili nemaški avioni: prvo je jedna »roda« kružila oko mesta i oko Bolnice, gde je i oborena. Verovatno da je radiom izvestila komandu u Petrovgradu, da je na Tamišu kod Čavoša podignut pontonski most, preko kojeg se takođe vrši prebacivanje vojske. Potom dolaze »štuke« koje u brišućem letu, sa uključenim sirenama pikiraju na most, mitraljiraju i bacaju bombe. Do kasno po podne oboreno je 6 »štuka«, dva »meseršmita« i »roda«. Tako su gradani imali prilike da vide vazdušni napad. Prilikom prolaska jedinica Crvene armije kroz Jaša Tomić, neki meštani su vojnike odveli u fabriku likera »Keliko«, gde su u obilju pića zajednički počeli da proslavljaju oslobođenje. Velika burad sa raznim vrstama pića otvarali su iz automata — rafalom. Betonski podrum je pretvoren u veliku bačvu raznih pića. Vojska je zahvatala piće čime je stigla:

benzinskim kantama, kofama-jednom reči što je ko imao. Pošto je zapretila opasnost da se zbog ove vrste slavlja ne poremete planovi vojne komande Jedan viši oficir je zapalio sklonište. U ogromnom plamenu, koji se u kišnoj noći dizao put neba, izgorela je cela fabrika sa skupocenirn uređajima za spravljanje destilata.

Na dan 30. septembra pre podne prvi Narodnooslobodilački odbor u Jaša Tomiću počeo je da radi u sastavu: Ćira Stojkov, predsednik, Vasa Lazarov, podpredsendik, dr Miloje Slepčev-sekretar i odbornici Uroš Foljan i Batkpvski Tadija. Sekretar patrijske organizacije bio je i dalje Jova Zec, dok su ostali članovi: Đura Jajić, Ištvan Kovač, Đura Panajotović uzeli odgovorne zadatke u sprovođenju politike.

Bora Vukov je takođe uašo u Odbor. Voja Carić i Adam Dovatov su rukovodili radom omladine i pionira, a Vida Vukov je rukovodilac žena.

Kada se Narodnooslobodilački odbor ustalio u svome radu, pojedinci su počeli da prigovaraju sastavu ovog Odbora. Postavljali su pitanja: Ko je ovaj Odbor izabrao? Na osnovu ovih primedbi, zakazana je koferencija Narodnog fronta, jedna od najmasovnijih, kojoj je prisustvovalo oko 1.000 građana, na kojoj je data puna podrška kako sastavu Odbora tako i njegovom radu. Iz Odbora je, kasnije, Ćira Stojkov istupio, a za predsednika je izabran Vasa Lazarov, koji će na ovu funkciju bit ponovo izabran na izborima i ostaće na tom položaju nekoliko godina. Narodnoslobodilački odbor je odmah stupio u akciju: obezbeđivao je hranu za front i pripremio omladince za odlazak u borbu. Već prvih dana se preko 80 omladinaca dobrovoljno prijavilo za odlazak u borbu. Oni su posle prebačeni u oslobođeni Beograd i posle vojne obuke upućeni na front.

U SLOBODI

Naredbom Vrhovnog komandanta Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije od 17. oktobra 1944. godine, formirana je Vojna uprava za Banat, Bačku i Baranju, čije je sedište do oslobođenja Novog Sada bilo u Petrovgradu. Ona se deli na Vojnu oblast za Banat sa sedištem u Petrovgradu i vojnu upravu za Bačku i Baranju sa sedištem u Novom Sadu. Vojna oblast za Banat imala je Komande područja u Kikindi, Vršcu, Pančevu i Petrovgradu. Komanda područja u Petrovgradu imala je podređene Komande mesta u Petrovgradu, Perlezu, Jaša Tomiću, Lazarevu, Crnji i Banatskom Karađorđevu.

Uspostavljanjem Komande mesta u Jaša Tomiću, prvi komandant je bio Lazar Prica, a posle njega Jovan Vojnović.

Vojna uprava je imala privredni karakter i ona je po ukidanju 15. februara 1945. godine, predaje vlast Narodnooslobodilačkom odboru. Njen zadatak je bio da brzim i efikasnim merama otkloni sve nedaće nastale okupatorskom vladavinom.

Srez jašatomićki je posle oslobođenja imao u svom sastavu 17 opština sa 36.576 stanovnika. Prilikom izbora za mesne organe narodne vlasti učestvovalo je 82,10% birača koji su svi glasali za listu Narodnog fronta. Sreski odbor je posle izbora imao sledeći sastav: predsednik Paja Lazarov iz Jaša Tomića, Đura Kergeš podpredsednik i Željko Vlatković sekretar. Na izborima za ustavotvornu skupštinu, održanim 11. novembra 1945. godine, izabran je za poslanika sreza jašatomićkog Nikola Ivančević, veterinar.

Društveno politička rukovodstva su radila u sledećim sastavima: predsednik Sreskog odbora narodnog fronta bio je Ćetko Jovanović, sveštenik, a sekretar Željko Vlatković, predsednik Antifašističkog fronta žena bila je Vida Vukov, a sekretar Mara Vucelja; predsednik Sreskog odbora USAOJ-a bio je Rade Tomović, a sekretar Miša Veselinov, rukovodilac pionira Milica Lazarov.

Društveni i kulturni život je bio ubrzo obnovljen. Održavana su predavanja iz raznih oblasti: istorije, nauke i politike. Bilo ih je 67. Narodni i Radnički univerziteti radili su u Jaša Tomiću i Srpskom Itebeju. Održano je i 75 raznih priredbi, na kojima je učestvovala omladina svih naroda i narodnosti. Omladina je organizovala više radnih akcija u mestu a uzela je učešća u berbi kukuruza u Sremu i u Čoki.

Na kulturnom polju, rade saveti u 15 mesta, koji su aktivni u organizovanju kulturnog života. Kulturni život se odvija u domovima, kojih ima 14 u srezu. Na teritoriji sreza radi 21 osnovna škola i Nepotpuna gimnazija u Jaša Tomiću. U osnovnim školama nastava se izvodi na sledećim jezicima na srpskohrvatskom u 10, na mađarskom u 8 i na rumunskom u 3 mesta. Narodnih knjižnica ima u 5 mesta. Istaknuti radnici na polju prosvećivanja naroda, bili su u Nepotpunoj gimnazaji: Stevan Dželetović, Jagoš Kalezić, Vida Damjanović i Zorica Vasić. Među učiteljima ističu se svojim radom: Đorđe Damjanov, Andrija Kiči i Katarina Bocu. Na teritoriji sreza bilo je 20 industrijskih preduzeća. Mlinova je bilo 8, električnih centrala 5 i 7 ciglana. Zanatskih radnji je na teritoriji sreza bilo 358, ugostiteljskih 60 i bioskopa 2. Za osposobljavanje kadrova u zanatstvu i industriji radi Industrijsko-zanatska škola.

Stvaranjem društvenih gozdinstava, sa velikim površinama obradive zemlje, javila se potreba za mehaničkom obradom zemlje, koja se postepeno uvodi, a nosioci modernizacije su mašinske stanice. U Jaša Tomiću je osnovana Sreska poljoprivredna mašinska stanica koja je svojom mehanizacijom opsluživala poljoprivredna dobra.

1945. godine u Jaša Tomiću je radilo 4 lekara: dr Svetislav Tomin – Sreski lekar, dr Sidonija Engels, dr Nadežda Piškin i dr Vasilije Piškin.

U zgradi nekadašnje bolnice za umobolne, u kojoj je za vreme okupacije, od 1942-1944. godine bila vojna jedinica, u proleće 1945. godine otvoren je Dečiji dom za decu čiji su roditelji poginuli u ratu. Broj dece u Domu se menjao. Prilikom osnivanja i tokom 1945. godine bilo je 165 štićenika, svih uzrasta, od I razreda osnovne škole do IV razreda gimnazije (danas VIII razreda osnovne škole). Ovaj dom je odigrao veoma važnu ulogu u odgoju dece koja su ostala bez roditelja. Većina je završila kasnije visoke škole.

U jesen 1945. godine počelo je naseljavanje kolonista iz Bosne i Hercegovine, Srbije i Hrvatske. Naseljeno je 303 porodice.

Jaša Tomić se i dalje razvijao kao mesto sa poljoprivredom kao osnovnim zanimanjem stanovništva. Zanatstvo je je vremenom, pod pritiskom industrijske proizvodnje izgubilo svoj značaj i skoro potpuno nestalo. Nekih zanata, što je i normalno, danas uopšte više nema, dok su postojeći samo simbolično zastupljeni. Poljoprivrednici u mestu su napredni i prate tekovine savremene nauke, primenjujući je na svojim gazdinstvima postižu visoke prinose.

Jašatomićki srez je postojao sve do ukidanja 1. januara 1955. godine, kada je ušao u sastav novoformiranog Sreza zrenjaninskog.

Jaša Tomić na dalje ima Opštinu, koja se uvođenje komunalnog sistema 1955. podigne proširuje na naseljeno mesto Šurjan, a 1959. godine ukida se Opština sa sedištem u Jaša Tomiću. Na teritoriji, koju obuhvataju mesta: Jaša Tomić, Sečanj. Krajišnik, Boka, Konak, Banatska Dubica, Šurjan, Jarkovac, Neuzina, Sutjeska i Banatski Despotovac (od 1965. u sastavu Opštine Zrenjanin) formirana je Opština Sečanj sa sedištem u Sečnju.

MESNA ZAJEDNICA

Ukidanjem Opštine u Jaša Tomiću, svu brigu o komunalnim objektima i poslovima, kao i politiku razvoja i uređenja mesta preuzima Mesni odbor. Prvi predsednik novoformiranog Mesnog odbora sa novim – samoupravnim kompetencijama bio je Živa Vujin. Daljem razvojem samoupravnog sistema u skladu sa ustavnim promenama iz 1963. godine, formirana je Mesna zajedica kao samoupravna zajednica građana u kojoj oni neposredno ostvaruju samoupravljanje u oblasti onih delatnosti koje neposredno služe zadovoljavanju potreba radnih ljudi i njehovih porodica. To su u prvom redu uže komunalne i zanatske delatnosti, svakodnevno snabdevanje i drugo. U Mesnoj zajendici je formiran Savet kao i komisije koje će pomagati Savetu u rešavanju određenih problema. Delokrug rada Mesne zajednice određen je Statutom Opštine Sečanj. Među uže zadatke Mesne zajednice spadaju oni, koji čine uži komunalni standard: osvetljenje, voda za piće, uticaj na organizovanje saobraćajnih veza, snabdevanje stanovništva, čistoća naselja, dečja zaštita, zanatske usluge i drugo.

Prvi predsednik Saveta Mesne zajendice izabran 1964. goidne, bio je pok. Lazar Popara, sa mandatom od dve godine.

Za predsednika Saveta je 1966. godine izabran Pungul Petar, a 1968. godine Nika Gigić. Iste godine je doneta odluka kojom se mandat članova Saveta produžava sa 2 na 4 godine. Za predsednika Saveta je 1972. godine izabran Mirko Đurđić, koji se i sada nalazi na toj funkciji.

U skladu sa ustavnim promenama, došlo je 1974. godine do reorganizacije Mesne zajednice. Sada građani biraju delegate za skupštinu Mesne zajednice, iz čijih se redova biraju članovi izvršnog tela; Izmenjen je Statut Mesne zajednice i pravno regulisan status delegacije u Mesnoj zajednici.

Poslovanje Mesne zajendice je u periodu 1960-1975. godine vodio Organ uprave – Mesna kancelarija u Jaša Tomiću Šef Mesne kancelarije bio je istovremeno i sekretar Mesne zajendice. Od 1975. godine, kada je postavljen sekretar – profesionalac, celokupno administrativno – finansijsko poslovanje prešlo je na njega.

Mesna zajednica je za izvršavanje programskih zadataka i zadataka koji proističu iz Ustava, Statuta opštine i Statuta Mesne zajendice, obezbeđivala finansijska sredstva iz samodoprinosa, koji je i danas ostao osnovni izvor finansiranja svih potreba Mesne zajednice.

Tokom svog postojanja, od dve decenije, Mesna zajednica je ostvarila niz značajnih rezultata vezanih za život i rad radnih ljudi i građana ovog mesta. Izvršeni su radovi na rekonstrukciji električne mreže u vrednosti od 6,000.000 dinar a i izgrađeno je 8 trafostanica; izgrađen je javni vodovod u dužini od 19,5 kilometara u vrednosti 2,000.000 dinara. Na vodovod je priključeno 1.000 domaćinstava; Izgrađeno je 2.000 m puta (turska kaldrma ) širine 3 metra, koja je kasnije asfaltiran. Mesna zajendica je asfaltom prekrila puteve u dužini od 4.500 metara, u vrednosti od 2.000.000 dinara; Takođe je svojim sredstvima učestvovala u gradnji puta Sečanj – Jaša Tomić, sa savremenim kolovozom, u dužini od 12 kilometara.

U izgradnji stanova postignuti su vrlo lepi rezultati: iz sredstava samodoprinosa i kreditima podiguto je 50 stanova, a sada je u toku izgradnja zgrade sa 12 stanova. Sada, 1980. godine, izvode se završni radovi na novoj zgradi zdravstvene stanice, čija je vrednost 4,300.000 dinara. U toku je i akcija vezana za izgradnju nove školske zgrade, za koju je već izrađen projekat, a Mesna zajendica je obezbedila finansijsko učešće u visini od 1,200.000 dinara.

Izgrađen je Lovački dom u veoma privlačnom ambijentu, u ogromnom, starom voćnjaku, u neposrednoj blizini reke Tamiša.

Mesna zajednica vodi stalnu brigu o sportskim objektima u mestu. Fudbalsko igralište sa pokrivenom tribinom i svlačionicama, redovno se održava, a nedavno je izgrađeno i rukometno igralište sa betonskom podlogom.

Iz sredstava Mesne zajendice i radnih oragnizacija u mestu, izvršena je popravka zgrade Doma kulture, u vrednosti od 900.000 dinara, od kojih je 400.000 dinara dala Mesna zajednica. Tokom ove godine urediće se i napraviti stalna postavka Muzejske zbirke koju je dr Borislav Jankulov zaveštao ovom mestu. Za ove radove Mesna zajednica je obezbedila 120.000 dinara.

Od davnina pa do skora glavno zanimanje stanovnika bila je poljoprivreda. Poslednjih godina učinjeni su napori da se struktura zanimanja stanovništva izmeni otvaranjem industrijskih kapaciteta. Oni bi zaposlili višak radne snage, koji odlazi u grad, da bi našao zaposlenje i smanjili odliv stanovništva, a dohodak građana bi se povećao. U tom smislu postignuti su već lepi rezultati: od nekadašnje krojačke zadruge posala je savremena Modna konfekcija »Tamiš«, koja počinje da utire sebi put na jugoslovenskom tržištu sportske opreme. Ona zapošljava preko 200 radnika – uglavnom žena. Sada se izvode zavrnši radovi na najznačajnijem industrijskom objektu »Kovačnici« – fabrici, koja će, kada bude radila punim kapacitetom zapošljavati oko 500 radnika.

Značajno je istaći da je „Mesna zajednica u Jaša Tomiću, prva na teritoriji opštine Sečanj, putem referenduma zavela mesni samodoprinos namenjen isključivo potrebama kulture i fizičke kulture.

PRIVREDA

»KOOPERACIJA« ZEMLJORADNIČKA ZADRUGA

Zemljoradnička zadruga u Jaša Tomiću osnovana je 18. februara 1945. godine. Osnivačkoj Skupštini prisustvovalo je preko 400 građana koji su dali pismenu izjavu da žele osnovati nabavljačko-potrošačku zadrugu »SOJ« u Jaša Tomiću. Prvoj Skupštini je predsedavao Subić Velimir – Beli sudija, zapisnik je vodio Borislav Vukov a overivači su bili Milan Mrkšić i Viada Jovanović. Visina uloga iznosila je 1.000 dinara. U Upravni odbor izabrani su: Subić Velemir, Šurjančev Dragoljub, Babić Mata, Petrov Mirko, Knežević Aleksandar, Žebeljan Luka, Vojnović Milivoj, Ćosić Jelka, Sevastijanov Ivan i Gađanski Mirko, za zamenike: Popov Tihomir. Gigić Andrija, Vrtipraški Petar i Filipaš Petar. Nadzorni odbor sačinjavali su: Jovanović Vlada, Dovatov Mirko, Foljan Vlada, Borić Bogdan, Vrtipraški pera i Gađanski Sovra. Za prvog predsednika Upravnog odbora izabran je Subić Velimir a za poslovođu Idvorac Dragoljub. Na vanrednoj skupštini održanoj 3. juna 1945. godine kojoj je prisustvovalo 487 članova, odlučeno je da se prime u članstvo i stanovnici Šurjana, a drugog 12. 1945. godine Zadruga je učlanjena u Zanatsku zadrugu u Zrenjaninu. Formiranjem Zadruge preuzete su prodavnice koje su se do tada nalazile u vlasništvu Nemaca, a početkom 1946. godine preuzimaju se ostale privatne trgovačke radnje u Jaša Tomiću, na osnovu Zakona o nacionalizaciji. Zadruga poČanje marta 1947. godine da vrši otkup stoke, mesa, živine i jaja kao i nabavku povrtarskog semena, a jula iste godine počinje otkup žitarica.

Budući da se danas u sastavu ove radne organizacije nalaze i neka nekadašnja samostalna preduzeća, koja su se pre desetak godina ugasila, spomenućemo i godine njihovih osnivanja: Sreska mašinsko traktorska stanica, iz koje je izrastao današnji »Remont« osnovana je 1945. godine, snabdevena mašinskim parkom, imala je zadatak da opslužuje zemljište koji je pripadalo Upravi narodnih dobara a kasnije Državnih imanja. Prilikom formiranja Seljačkih radnih zadruga Traktorska stanica je rasformirana a traktori predati zadrugama. Bivša Traktorska stanica prerasta u Mašinsku radionicu koja vrši popravke poljoprivrednih mašina Seljačkim radnim zadrugama.

Zemljište kojim danas raspolaže Zemljoradnička zadruga odnosno koje je njeno vlasništvo pripadalo je nekada Državnom imanju i seljačkim radnim zadrugama. Zemljoradnička zadruga osnovana je 5. 8. 1948. godine.

Od 1954. godine Zemljoradnička zadruga počinje sa na-nabavkom poljoprivrednih mašina i počinje da vrši usluge zemljoradnicima.

Trgovina je bila u sastavu Zemljoradničke zadruge sve do 1957. godine.

Integracija između Zemljoradničke zadruge i Poljoprivrednog imanja »Tamiš« izvršena je 1968. godine, pod imenom »Ratar«.

Od tada, 1968. godine u sastavu Poljoprivrednog preduzeća organizovana je jedini

KOVAČNICA

Industrija mašina i traktora Novi Beograd, pustila je u pogon 1976. godine nove proizvodne kapacitete, koji su povećali finalnu proizvodnju oko tri puta. Ovo povećanje zahvatilo je i odgovarajuće povećanje sirovvinske i polufabrikatske baze.

U tom vremenskom periodu nedovoljno razvijena opština Sečanj zajedno sa Poljoprivredno industrijsko preduzeće »Srednji Banat« u Sečnju, kao nosioci celokupnog investicionog programa stupaju u kontakt sa IMT-om i vode razgovore o izgradnji »Kovačnice« na teritoriji ove opštine u Jaša Tomiću. Na bazi potreba IMT-a izgrađena je tehnološka i građevinska sktudija. Studija je rađena za kapacitet od 8.000 tona otkivaka godišnje što bi podmirivalo oko 50% godišnjih potreba ove radne organizacije.

Sagledavši obostrane potrebe, IMT-a i opštine Sečanj, radni ljudi PIP-a »Srednzi Banat«, kao nosioci investicija odlučili su da uđu u program izgradnje Fabrike otkivaka u Jaša Tomiću. Kamen temeljac je postavljen 10. 12. 1977. godine, a ubrzo potom pristupilo se izvođenju građevinskih radova i montaže i opreme. Ovih dana privode se kraju građevinski radovi i završni radovi na montaži opreme. Puštanjem u rad ove Fabrike, prihodi opštini Sečanj povećaće se na 42% a zaposlenost će porasti za 16%. U prvoj fazi proizvodnje u fabrici će raditi 370 radnika, a puštanjem u pogon druge faze broj zaposlenih bi se kretao oko 800 radnika metalske struke. Puštanjem u rad ove Fabrike ne dobija u ekonomskom pogledu samo opština Sečanj već i šire područje.

TRGOVINA

Trgovina je od davnina bila u rukama privatnika. Posle oslobođenja ona prvi put prelazi u ruke društva. Prva organizacija koja se je počela baviti trgovinom bila je Nabavljačko – potrošačka zadruga »SOJ« osnovana od strane građana kao osnivača sa članskim ulogom od tadašnjih 1.000 dinara. Nabavno-prodajna zadruga imala je u mestu i Šur-janu 9 prodavnica. Snabdevanje je vršeno preko Sreskog saveza zemljoradničkih zadruga.

Početkom 1947. godine formirano je Sresko trgovačko preduzeće »Sre – Mag« (Sreski magazin), koji je imao svoje prodavnice na teritoriji tadašnjeg Sreza jašatomičkog, a kancelarije su se nalazile u zgradi u ulici Maršala Tita br. 100, koja je srušena 1977. godine, a na njenom mestu se danas uzdiže savremena stambena zgrada.

Posle ukidanja »Sre – Maga«, osnovano je 1952. godine Trgovinsko preduzeće »Budućnost«, koje je imalo prodavnice u svih 17 mesta jašatomičkog sreza. Ukidanjem jašatomičkog sreza 1955. godine, u novoformiranim opštinama se stvaraju trgovinske organizacije, tako da »Budućnost« od 1957. godine ostaje da radi kao mesno trgovinsko preduzeće sa prodavnicama u Šurjanu i Busenju. Trgovinsko preduzeće »Budućnost« je imalo vrlo sposoban kadar i bilo je poznato u okolini po asortimanu roba. Trgovinsko preduzeće »Una« iz Krajišnika se 5. maja 1963. godine integriše sa TP »Budućnost«, a 1969. godine dolazi do nove integracije kada se TP »Budućnost« integriše sa Trgovinskim preduzećem »Banat« iz Zrenjanina. Godine 1973. »Budućnost« se konstituiše kao OOUR u sastavu »Banata«.

Radom u trgovini posle rata, pa sve do penzionisanja, pre nekoliko godina, istakli su se i ostali u sećanju građanima: Gađanski Milivoj – Midža, Herhe Lajoš, Grujić Milivoj – Mile, Kalapaš Đurka i drugi.

OBRAZOVANJE

Prvi podaci o postojanju škole datiraju iz 1725. godine. Prema Feliksu Milekeru, koji daje ovaj podatak, prvi učitelj se zvao Sabas. Iz podataka o školstvu Tamiškog Banata, koji datiraju iz sredine XVIII veka saznajemo da u Modbšu postoji škola. Nivo tadašnjih učitelja bio je veoma nizak, te su đaci više učili napamet crkvene tekstove, nego što su znali da ih pročitaju. Osnovna svrha ovakvog školovanja bilo je pripremanje za crkvene pojce, a talentovaniji i ambiciozniji su mogli postati sveštenici ili pak učitelji. Retko je neko posle 5-6 godina znao da čita. Tek krajem XVIII veka dolaze obrazovaniji učitelji da uče decu. Iz zapisa u Psaltiru modoške crkve saznajemo da je 1782. godine »Pentelejmon Dimitrijević žitelj Šurjanski bist magistorom u Modošu leta 1782.« Škola je imala i svoju zgradu, koja se nalazila na mestu današnje nove stambene zgrade koja se nalazi u Ulici Maršala Tita br. 84, preko puta od zgrade Mesne kancelarije, odnosno katoličke crkve. To je bila niska kuća sa dva odelenja pokrivena trskom. Škola se nalazila pod patronatom crkve, koja je obezbeđivala učitelja i održavala školsku zgradu.

Posle Pinte Dimitrijeva, krajem XVIII i početkom XIX veka, učitelj je bio Sava Stefanović iz Čakova, čiji je zapis ostao u velikom psaltiru gde je zapisao tri molitve 1792. godine. Posle njega dolazi Zaharije Petrović. Četvrti učitelj modoški bio je Nikifor Rašković. U staroj školi je radio i posle sto godina učitelj Rašković. Pošto se u međuvremenu broj nemačke dece bio povećao, osnovana je nemačka – rimokatolička škola, za koju je pregrađena postojeća školska zgrada. Nemci nisu imali učitelja, već je decu podučavao jedan ratar po imenu Orel.

Raškovića nasleđuje učitelj Jovan Faranović, rodom iz Klarije (danas Radojevo, koji će ovde službovati 46 godina (1828-1874). Prema nekim podacima Faranović je u Modoš

došao iz Aradca, gde je pre toga bio učitelj. On je umro u Modošu 1885. godine u 82. godini života.

Stara školska zgrada ostaje u upotrebi za rad sa srp¬skom decom do 1833. godine, kada je spahiluk zagrebačkog Kaptola, u zamenu za staru školsku zgradu dao plac pravo¬slavnoj crkvenoj opštini kod crkve (u Ul. M. Tita br. 93), koja odmah podiže novu školsku zgradu. U ovoj se nalazila muška škola sa učiteljskim stanom. Posle nekoliko godina, kupi crkvena opština kuću slikara Nikifora Žarkova (verovatno posle njegove smrti 1836. godine), u kojoj još jedan učitelj radi sa manjom decom, da bi se kasnije pretvorila u školu za žensku decu, koja se zvala »mala škola«. Godine 1854. u Modošu su radili Jovan Faranović – srpski, Johan Ril – nemački i Demetar Nedeljković bugarski učitelj.

U novoj školskoj zgradi, tzv. »maloj školi« prvi učitelj je bio Pera Adamović, koji je ovde radio samo nekoliko me-seci, da bi na njegovo mesto, u »malu školu«, došao Mihajlo Stanišić iz Stanišića u Bačkoj, koji ovde radi od 1850-1874. godine. On tada napušta učiteljski poziv i postaje pisar poreskog zvanja, a posle nekoliko godine, po okupaciji Bosne i Hercegovine, odlazi u Bosnu.

Odlaskom Pavlovića, školske 1874/75. dolazi Sava Budimović iz Parca, koji je bio izabran »za učitelja ženskog razreda«. Pošto je tada na postavljenje učitelja saglasnost davao Eparhijski školski odbor, Budimović je nije dobio, verovatno zbog toga što nije potrebne kvalifikacije, zbog čega odlazi u Sombor, posle jednogodišnjeg rada.

Posle njegovog odlaska, Crkveni školski odbor povećava učiteljsku platu, tako da ona tada iznosi: 360 forinti u gotovom, 40 kibli žita, 3 hvata tvrdih drva i 5 hvati slame godišnje. Ovo je za ono vreme bila jedna od najvećih plata koje su srpski učitelji primali na teritoriji nekadašnje Srpske Vojvodine. Kada je posle odlaska Budimovića raspisan konkurs za učiteljsko mesto, zavilo se 10 kandidata. Izabran je Venijamin Petrović, septembra 1875. godine. On ubrzo dolazi u sukob sa Crkvenim školskim odborom i posle 7 godina rada podnosi ostavku i odlazi. On je u međuvremenu, položio beležnički ispit, konkuriće u Ferdinu (Kozjaku), gde bude izabran za beležnika i napušta Modoš i školu 1882. godine. Za vreme njegovog službovanja spojene su muška i ženska škola.

Odlaskom Venjamina Petrovića, za učitelja je februara 1883. godine izabran Aleksa Rafajlović iz Bečfeldvarca (Bačkog Gradišta), koji je bio bolešljiv i umire već 1844. godine. Za vreme službovanja Rafajlovića, učiteljska plata je za izvesno vreme smanjena na 300 forinti, kao i davanja u naturi.

Smrću Rafajlovića, na upražnjeno učiteljsko mesto dolazi Petar Mihajlović, koji dolazi ovamo zahvaljujući povećanoj plati za 60 forinti, koju dobija za vođenje školsko-crkvenog hora. On takođe, kao i Venjamin Petrović, dolazi u sukob sa Školskim odborom i napušta Modoš 1886. godine…

Posle Mihajlovića dolazi, školske 1886/87. Miloš Kovinčić, koji će ovde službovati do 1894. godine, kada odlazi za učitelja u Arad.

U jesen 1886. godine, pošto je srušena stara zgrada, počela je gradnja nove školske zgrade, koja je završena 1889. (to je danas zgrada u M. Tita ulici br. 91). Pošto je nova ženska škola bila u izgradnji, razpisan je konkurs za učiteljicu i primljena je Dafinka Kovačević, koja je ovde radila 2 godine, do juna 1888. godine, kada odlazi u Mokrin. Za vreme gradnje školske zgrade, nastava se održavala u kući Stevana Stojkovića, oca trgovca Radivoja Stojkovića.

Za učiteljicu je u jesen 1888. godine izabrana Olga Crnojački, ali ona odustaje, te na njeno mesto dolazi Mila Jovanović iz Vršca, koja ovde ostaje sve do školske 1896/97.godine, kada odlazi u penziju.

Odlaskom učitelja Kovinčića, za učitelja dolazi Dušan Gucunja, koji radi od 1894-1896. godine, kada odlazi u Bačko Gradište. Posle Gucunje za učitelja muške škole dolazi prvi put žena – Sofija Arnotova iz Mokrina, koja posle jednogodišnjeg rada odlazi iz Modoša.

Nova zgrada muške škole izgrađena je 1896. godine. Školski odbor, nasednici održanoj juna 1897. godine, do¬nosi odluku o povećanju učiteljske plate na 510 forinti, kao i primanja u naturi. Ovako visoka plata utiče na broj kan¬didata prilikom raspisivanja konkursa. Kada je posle odlaska Sofije Arnotove raspisan konkurs za učitelja, javilo se 8 kandidata, a izabran je Maksa Stojković rodom iz Samoša. On ovde radi sve do smrti 1905. godine.

Istovremeno je, 1897. godine, na učitelja ženske škole primljena Mara Jovanović iz Novog Sada, koja ovde radi sve do frebruara 1903. godine, kada napušta i mesto i službu. Umesto nje dolazi Stefanija Lukić učiteljica, koja će se 1905. godine udati za slikara Stevana Aleksića i raditi ovde dugi niz godina, sve do penzije.

Posle smrti Makse Stojkovića za učitelja dolazi Vaša Vrtipraški, 1905. godine, koji će se u Jaša Tomiću penzionisati i umreti 197#8. godine .Rodom je bio iz Kikinde, a na konkurs u Modošu se javio sa još četiri kandidata. Pošto su im formalne kvalifikacije bile iste, pozvani su u crkvu gde je pojanje trebalo da odluči koji je učitelj najspremniji da odgovori zahtevima školskog odbora. Vrtipraški je imao divan glas – tenor i to je bilo odlučujuće za njegov prijem u službu. (Ovo je Vaša Vrtipraški lično ispričao autoru ovih redova 1964. godine).

Vaša Vrtipraški i Stefanija Aleksić će dugo niz godina učiti srpsku decu u Modošu, odnosno Jaša Tomiću. Posle njih dolaze Đorđe i Vida Damjanov, Desanka Sekulić, Katica Subić, Georgina Jovanović, koji rade sve do kraja II svet-skog rata, kada se broj učitelja naglo povećava.

Za vreme okupacije rade posebno Srpska državna narodna škola, Nemačka, Mađarska i Bugarska državna narodna škola. Posle oslobođenja rade samo srpska i mađarska škola.

Broj učenika se posle oslobođenja naglo povećao, tako da je 1944/45. bilo u nižim razredima (od I – IV) 230 učenika. Broj učenika nižih razreda, u posleratnom periodu, do stvaranje Osmoletke, 1950. godine varira između 230 i 390 učenika. Danas Osmogodišnja škola ima 425 učenika.

Posle oslobođenja je već u februaru 1945. godine, osnovana Nepotpuna mesovita gimnazija u Jaša Tomiću. Ona ze počela da radi u zgradi nekadašnje Građanske škole, koja je za vreme nemačke okupacije bila ukinuta i radila je samo sa nemačkom decom. Osnivanje Nepotpune gimnazije, bio je značajan poduhvat narodne vlasti, kojim je omogu¬ćen velikom broju dece, koja su ratom bila ometena, da sada redovno pohađaju školu. Veoma je značajan za seosku decu bio propis kojim s uraniji 5. i 6. razred osnovne škole priznati kao I i II razred gimnazije, te su završeni učenici ovih razreda redovno pohađali II odno III razred gimnazije. Nepotpuna gimnazija u Jaša Tomiću je, u periodu 1945-50. godine odigrala veoma važnu ulogu u obrazovanju dece susednih mesta: Krajišnika, Sutjeske, Sečnja, Neuzine, Jarkovca, Boke, Konaka, Višnjićeva, Međe, Itebeja i Šurjana, koja su ovde završila tadašnju »malu maturu« – nižu gimnaziju. Iz nje su kasnije odlazili u više gimnazije i srednje-stručne škole. Rešenjem Glavnog izvršnog odbora Narodne skupštine Autonomne Pokrajine Vojvodine, br. 9994 od 22. avgusta 1950. godine, dolazi do spajanja nižih razreda Osnovne škole i Nepotpune gimnazije u jedinstvenu školu – Osmoletku. Prvi direktor nepotpune gimnazije bio je Stevan Dželetović, nastavnik od februara 1945 – septembra 1954. godine, kada odlazi u Zrenjanin, a na njegovo mesto dolazi Jovan Vojnović, učitelj, koji na tom položaju ostaje do decembra 1956. godine. Od tada pa do 1. januara 1977. godine direktor je Borislav L, Stajić. Od 1. 01. 1977. do 1. 01. 1980. je direktor Svetozar Radivoj, a od tada Milivoje Babić.

Do 1963. godine škola nosi naziv Osmogodišnja škola, a tada dobija ime slikara Stevana Aleksića i naziv Osnovna škola »Stevan Aleksić«.

Od 1975. godine, škole na teritoriji opštine Sečanj, integrisane su u jednu radnu organizaciju Školski centar »Ivo Andrić«. Škola je tokom svoga postojanja postigla lepe rezultate kako na vaspitno-obrazovnom planu, tako i na polju raznih aktivnosti.

Jedan od prvih nagrada je osvajanje III Republičke nagrade gorana Srbije 1961. godine za uspehe postignute u pošumljavanju mesta i njegove okoline, kada je zasađeno 11.000 sadnica. Na pošumlzavanju se naročito bio istakao nastavnik ove škole Sava Petrov.

Folklorna grupa je za splet igara iz Srbije, 1975. godine, osvojila I mesto na opštinskoj smotri. Kao predstavnik Opštine Sečanj ova grupa učestvuje i na Pokrajinskoj smotri u Somboru gde osvaja zlatnu plaketu.

Povodom proslave »Trideset godina fizičke kulture u oslobođenoj Jugoslaviji«, 1976. godine je dobila srebrnu plaketu za postignute rezultate u negovanju fizičke kulture kod mladih. Srebrnom plaketom je nagrađen i nastavnik fizičkog vaspitanja Milenko Radivojević, za svoj doprinos u postizanju ovih rezultata.

Iste, 1976. godine, Novinsko izdavačko preduzeće »Bor¬ba« i jugoslovenski list za mlade »Kekec« dodeljuje školi zlatnu plaketu za samopregoran rad i veliki doprinos u vaspitanju mlade generacije u duhu samoupravnog socijalizma, svetlih tradicija Narodnooslobodilačke borbe i bratstva i jedinstva naših naroda i narodnosti.

Od oslobođenja pa do danas, škola je odigrala veoma značajnu ulogu u razvoju kulturno-prosvetnog života mesta. Brojne prigodne akademije, održavane povodom državnih

praznika i jubileja, obeleženi su učešćem škole, kako nastav¬nika, tako i učenika koji učestvuju kao pevači u horu, recitatori ili igraju u folkloru.

Školski hor je imao najviše uspeha: tih godina je osvajao prvo mesto na opštinskim takmičenjima i učestvovao na znskim smotrama. Horom je rukovodio, dugi niz godina direktor škole Borislav L. Stajić.

Radnici škole su aktivni rukovodioci u sekcija kulturno-umetničkog društva; horskom od 1952. godine rukoodi Borislav Stajić; mađarskom dramom i likovnom sekcijom Rozalija Kadroš i Košta Apostolović dramskom, čiji su članovi i mnogi nastavnici.

KULTURA

AMATERSKO POZORIŠTE

Ljubav prema pozorištu izražena je kod stanovnika Jaša Tomića od davnina. Kada su prve pozorištne predstave prikazane nije poznato. Prve registrovane pozorišne predstave davalo je Srpsko narodno pozorište iz Novog Sada, koje je ovde boravilo i davalo predstave od 1. do 11. septembra 1867. godine. Za vreme desetodnevnog boravka prikazano je 5 predstava.

Tokom druge polovine XIX veka u modošu gostuju brojne mađarske, nemačke i srpske pozorišne trupe, koje je pratila, za ono vreme, brojna pozorišna publika. Predstave su se davale u hotelu »Zagreb« koji je bio vlasništvo Kaptola, a nalazio se na mestu današnjeg hotela. Osim pozorišnih predstava davale su se i operete, koje su tada bile veoma popularne. Tako je hroničar u mesnom listu zabeležio, 1888. godine, »da putujuće pozorište daje operetu »Slepi miš«, koja je tada bila veoma popularna.

Prva amaterska pozorišna družina (diletantska grupa) osnovana je 1893. godine i davala je predstave na mađarskom jeziku. Posle pojave lokalnih amatera pozorišne trupe sa strane postaju sve češći gosti Modoša, čije predstave registruje lokalni list. Izgleda da amaterska družina nije imala dovoljno ambicija, jer se početkom XX veka više ne spominje. Zanatlije i trgovci osnivaju 1906, godine kulturno-umetničko društvo, ali se u njemu više neguje pevanje i muzika, a manje prikazuju pozorišne predstave.

Srpsko narodno pozorište iz Novog Sada ponovo gostuje u Modošu novembra meseca 1906. godine, kada je gostovalo povodom osvećenja dograđene i restaurirane pravoslavne crkve, kada je prikazan »Đido«. Ovoj predstavi su pored brojnih meštana prisustvovali visoki gosti: episkop Temišvarskog dr Georgije Letić sa svitom i delegacija Torontalske županije sa podžupanom na čelu. Od tada pa sve do izbijanja I svetskog rata u mestu povremeno gostuju putujuće pozorišne družine. Za vreme rata sav kulturni život u mestu zamire.

Pozorišni život oživljava tek 1932. godine, posle osnivanja »Sokola«. Zasluga za to pripada ljubiteljima pozorišta okupljenih u »Sokolu«, koji je pored telesnog vežbanja razvijao i kulturno-prosvetni rad, za koji je bio zadužen istaknutiji član organizacije »prosvetar«. Pozorište je dobilo i salu, ustvari za predstave je korišćena Sokolana – gimnastička sala. Sokolsko društvo je posle svoga osnivanja dobilo na korišćenje bivše štale Kaptolskog vlastelinstva, koje su adaptirane za njihove potrebe: salu za gimnastiku sa binom i svlačionicama, prostorije za probe i prostorija za biblioteku. Danas je bivša Sokolana sala za fizičko vaspitanje Osnovne škole »Stevan Aleksić«. U ovoj sali će se davati pozorišne i bioskopske predstave sve do izgradnje Doma kulture 1955. godine.

Pozorišni amateri, pri Sokolu, bili su veoma aktivni i često daju predstave. Najveće ostvarenje bila je predstava »Đida« u kojoj j eglavnu ulogu igrao Laza Bogdanović, najbolji glumac dramske sekcije petrovgradskog Sokola. U »Đi-du« su igrali: Ing. Košta Joanović, advokat Dejan Matejić, Miloš Gađan, Jovan Vojnović – Bata, Rada Amizić, Ljubica Gađan, Režinka i drugi. U radu kulturno-umetničkih sekcija pri Sokolu učestvuju pored Srba, Bugari, Mađari i Nemci.

Po dolasku okupatora zabranjen je rad ovih sekcija. Za vreme nemačke okupacije na srpskom jeziku je davana predstava »Đido« u organizaciji Crvenog krsta, a prihod je upućen ratnoj siročadi i ratnim zarobljenicima u Nemačkoj.

Posle oslobođenja, već oktobarskih dana, u oduševljenju slobodom ljubitelji pozorišta, zajedno sa četom X Vojvođanske brigade, obnavljaju kulturno-umetnički život u Jaša Tomiću. Repertoar je vrlo širok, najčešće su to večeri ispunjene horskim pesmama, recitacijama, po neki skeč i obavezni »Vrabac«. Posle priredbe nastavljala bi se igranka. Priredbe su prvih meseci, posle oslobođenja, održavane svake večeri.

Osnivanje amaterskog pozorišta

Na inicijativu najaktivnijih pozorišnih amatera, kako onih starih, koji su nastupali u dramskoj sekciji Sokola, tako i mlađe generacije, koja je svoja prva iskustva sticala na priredbama u jesen 1944. godine, održan je inicijativni sastanak, 5. septembra 1946. godine, za osnivanje amaterskog pozorišta. Na sastanku je konstatovano da u mestu postoji velik broj glumaca-amatera sposobnih i voljnih da neguju pozorišnu umetnost. Uslovi za rad postoje: pogodna sala i najneophodniji rekviziti, mada nedovoljni za ozbiljniji repertoar. Dotadašnji rad je ocenjen kao spontan i pun improvizacije, što je ostavljalo loš utisak na gledaoce i nije postizan pravi efekat i cilj. Posle duže diskusije zaključeno je da se osnuje telo koje će izvršiti sve pripreme za održavanje osnivačke skupštine. Narodna vlast je dala punu podršku ovoj inicijativi i obećala materijalnu pomoć.

Osnivačka skupština Amaterskog pozorišta u Jaša To-miću održana je 25. novembra 1946. godine, kojoj pored brojnih članova — glumaca prisustvuje i velik broj građana, koji su do poslednjeg mesta ispunili salu nekadašnje Soko-lane. Pošto je doneta odluka o osnivanju, doneta su i »Pravila društva«, koja su između ostalog regulisala i pitanje osnivanja sekcija koje će davati predstave na bugarskom i mađarskom jeziku. Ove sekcije počinju sa radom uporedo sa osnivanjem Amaterskog pozorišta i postižu lepe uspehe dajući predstave na teritoriji jašatomičkog sreza u mestima naseljenim narodnostima. Prilikom osnivanja registrovana su 32 aktivna i 60 pomažućih članova, različitih nacionalnosti i profesija. U upravu su tada izabrani: Đorđe Damjanov – učitelj, za predsednika, Radosav Vasg. – činovnik za podpredsednika, Miloš Gađan – činovnik, za sekretara, Rajčić Pavle – činovnik za blagajnika. Reditelj je bio Đorđe Damjanov. Članovi uprave bili su: Zgaga Julija – domaćica, Šurjančev Dragoljub – ćurčija, Nikolin Vaša – ćurčija, Trajković Leontije – gostioničar. Zamenici članova uprave: Treunov Sava – berberin, Kučera Ilona – učiteljica, Đurić Voja – stolar, Guran Ivan – kožar. Članovi Nadzornog odbora bili su: Mijajev Luka – advokat, Dželatović Stevan – nastavnik i direktor Nepotpune gimnazije i Vida Damjanov – učiteljica. Većina članova uprave bili su istovremeno i glumci.

Već prve godine po osnivanju, Amatersko pozorište postiže svoje prve značajne uspehe. Na prvenstvu amaterskih pozorišta u Novom Sadu, 27. i 28. septembra 1947. godine, jašatomićki amateri nastupaju sa gogoljevom »Ženidbom« i osvajaju prvo mesto u Vojvodini sa 135 poena, a drugoplasirano je bilo Mađarsko amatersko pozorište iz Subotice sa 114 poena. Ovo je bilo prvi put u istoriji Vojvodine da su se pozorišta svih vojvođanskih naroda i narodnosti zajedno takmičila. U prikazu predstave jašatomićkih amatera, kritičar je napisao »Amatersko pozorište iz Jaše Tomić se uzdiglo iznad diletantizma i u znatnoj meri se približilo, visini profesionalnih građanskih pozorišta«.

Od osnivanja Pozorišta, novembra 1946. godine, pa do aprila 1948. godine, Amatersko pozorište je dalo 51 predstavu. Najviše nastupa imali su glumci: Šnajderov Cveta – 20, Salaj-Vojnović Katica – 19, Gađan Miloš – 23, Polgar-Marinić Irena – 15, Damjanov Đorđe – 12, Gađanski Gorjana -11, Rajčić Tihomir – 10, Vrtipraški Petar – 13, Damjanov Vida – 12, i Marković Aleksandar 18 puta. Pored već navedenih glumaca koji su bili nosioci repertoara, nastupilo je još 46 glumaca, od kojih je samo 11 nastupilo samo, jednom. Ovo jasno govori o brojnosti i kvalitetu tadašnjeg glumačkog ansambla.

Amatersko poozrište učestvuje i 1948. godine na amaterskom prvenstvu Vojvodine, na kojem brani prvo mesto sa delom L. Horvata »Prst pred nosom«, ali biva pobeđeno od Amaterskog pozorišta iz Turije. Pad u kvalitetu predstava oseća se posle odlaska najboljeg glumca Pere Vrtipraškog, koji u jesen 1947. godine napušta jašataomićku scenu i zamenjuje je profesionalnom – odlazi u Suboticu, gde ostaje do 1950. godine, kada dolazi u zrenjaninsko Narodno pozorište potom u Srpsko narodno pozorište u Novi Sad, gde se i penzioniše.

Iste godine mađarska i bugarska sekcija pokazuju zapaženu aktivnost: bugarska daje 9, a mađarska sekcija 4 predstave. Sve predstave je režirao Đorđe Damjanov. Pored toga što je režirao, on se bavio prevođenjem pozorišnih komada sa srpskog na jezike sekcija. Redovna je bila pojava da se glumci različitih narodnosti pojavljuju i nastupaju u istoj predstavi.

Za nepune dve godine rada, od decembra 1946, do leta 1948. godine, Amatersko pozorište je dalo 51 predstavu, od kojih je 34 prikazano u mestu ,a 17 na gostovanjima. Na repertoaru su bila 22 dela. Kao najistaknutiji glumac, spominje se Miloš Gađan, koji je posle odlaska Pere Vrtipraškog, 1947. godine, postao prvak drame, zatim Cveta Šnajderov, Irena Polgar-Marinić, Gordana Gađanski, Radinka Režika Gađan, Filković Tilka, Stanka Nemet, Radovan Rajčić, Jovan – Bata Vojnović, Ivan Guran i drugi.

Na prvenstvu amaterskih pozoritša iz Jaša Tomića osvaja prvo mesto delom »Duboko korenje« od Goua i Isoa, ispred Kulturnoumetničkog društva »Gusle« iz Kikinde i odlazi na pokrajinsko takmičenje u Novi Sad.

Na Prvenstvu vojvođanskih amatera svih naroda i narodnosti, održanom 2. i’ 3. aprila 1949. godine u Novom Sadu, delom »Duboko korenje« jašatomićki amateri osvajaju titulu najboljeg amaterskog pozorišta Vojvodine. Ova predstava je ocenjena sa 1.384 poena, dok je drugoplasirana predstava KUD-a »Jožef Atila« iz Kikinde osvojila 1.296 poena. Interesantno je da su i jedni i drugi prikazali isto delo – »Duboko korenje«. Za razliku od jašatomićke, kikindska predstava je bila izvedena na mađarskom jeziku.

Tokom 1949. godine, Amatersko pozorište je prikazalo 30 predstava, od kojih je 9 bilo premijernih. Gostovanja su bila česta, tako da je u gostima dalo 8 predstava.

Jašatomićki amateri, uprkos odlasku nosilaca repertoara sa scene, održavaju, visok nivo svojih predstava i tokom 1950. godine ,kada sa podmlađenim ansamblom postaju ponovo prvaci Vojvodine.

Za prvenstvo Vojvodine spremljen je Gogoljev »Revizor« u kojem igra 27 glumaca, od kojih 13 nastupa prvi put!!!

Iste godine reditelj Đorđe Damjanov odlazi za Zrenjanin, a u radu Amaterskog pozorišta se oseća nedostatak iskusnog rcditelja i počinje da opada kvalitet predstava.

U to vreme grupa pozorišnih entuzijasta Nikolin Nedeljko – Bata, direktor škole učenika u privredi, Jovan Vojnović – Bata, direktor Osnovne škole, Petar Lauš – direktor filijale Narodne banke, Živa Vujin sekretar Mesnog komiteta i drugi pokreću iniciajtivu za gradnju Doma kulture…

Na zboru građana doneta je odluka da se dobrovoljnim radom što više uradi, pa da se za tim zatraže sredstva od Pokrajine. Prvo je srušena stara zgrada između Banke (danas Mesne kancelarije) i hotela, naručen je projekat, koji je izradio zagrebački arhitekta Deželić, po kojem je sala imala oblik jajeta. Tada, 1953, godine, bila je to peta sala takvog oblika u Evropi. Dobrovoljnim radom je ispečeno desetak hiljada komaad opeke i počela je gradnja. Pošto su završeni temelji zatražena je pomoć iz pokrajinskih fondova Vojvodine. Iz Novog Sada je bila izašla komisija, koja je bila priajtno iznenađena entuzijazmom građana Jaše Tomića i odobrila potrebna sredstva za završetak radova. Svečano otvaranje Doma kulture bilo je meseca maja 1955. godine, kada je gostovalo Jugoslovensko dramsko pozorište iz Beograda s akomedijom »Rođaka Šonja«.

Iako je pozorišni amaterizam počeo da opada, 1951. godine se osniva Kulturno-umetničko društvo »Vaša Stajić« u kojem rade muzička, pozorišna i baletska sekcija koju osniva Đurđevka Vojnović. Rad sa pozorišnim amaterima preuzima Radivoj Sečujski — Bata, koji nekoliko godina radi sa amaterima, pa odlazi u Novi Sad. Posle njegovog odlaska režijom se bavi Radovan Rajčić — Bata, koji se često javlja i kao glumac. Šezdesetih godina dolazi nova generacija glumaca, koje predvodi Petrov Draga i Milica Pejanov, koji su glumačku karijeru započeli još u šampioniskim danima Amaterskog pozorišta, zatim Branko Stojkov, Vuk Neva, Plahin Veselinka i drugi.

Od 1964. godine reditelj pozorišnih predstava je Košta Apostolović, profesor Osnovne škole »Stevan Aleksić«. Mešoviti hor, koji takođe ima dugu tradiciju, vodi od 1954. godine Borislav L. Stajić, nastavnik i dugogodišnji direktor Osnovne škole. Hor je učestvovao na brojnim takmičenjima u Vojvodini.

Kulturno-umetničko društvo 1970. godine menja naziv u KUD »dr Borislav Jankulov«, u čast dobrotvora jašatomićkog, koji je svoju kuću zaveštao mestu, u kulturne svrhe. Društvo danas broji od 200 članova, koji rade u dve dramske sekcije, mešovitom horu, folkloru, recitatorskoj i likovnoj sekciji. Društvo ima i dva orkestra – narodni i zabavni.

Završetkom zgrade Doma kulture, stvoreni su optimalni uslovi za izvođenje pozorišnih predstava, što je obilato i iskorišćeno: od 1960. do 1964. godine, pozornice Doma kulture (koja je pokretna) bila je druga scena Narodnog pozorišta »Toša Jovanović« iz Zrenjanina, koje je svoje premijere prvi put van Zrenjanina davalo u Jaša Tomiću. Mesečno su davane dve predstave. Jedna od najgledanijih predstava ovog pozorišta na jašatomićkoj sceni bila je »Koštana« u kojoj je kao gost nastupio Milivoje Živanović. Osim zrenjaninskog, česti gost je bilo i Srpsko narodno pozorište iz Novog Sada. Jugoslovensko dramsko pozorište je još jednom gostovalo sa Molijerovim »Učenim ženama«. Osim dramskih ansambala, na jašatomićkoj sceni su priređivane i večeri operskih arija i klasičnog baleta.

SLIKARSTVO

Slikarstvo u Modošu ima veoma duboke korene, koji prema podacima dosežu do početka XVIII veka. Pojava slikarstva u Modošu vezana je za rad samoukih slikara – zografa, ili, kako su u narodu nazivani – živopisci, koji su slikali ikone. Rad zografa bio je vezan za crkvu i vernika, koji su do njih naručivali slike sakralne sadržine. Modoš je tokom XVIII veka postao zografski centar i taj ugled će zadržati sve do kraja XIX veka. Pojava zografa vezana je za Srbe u ove krajeve nasljavaju u većim grupama još početkom XV veka, za vreme despota Stevana Lazarevića koji je bio veliki župan Torontalske županije sa sedištem u Velikom Bečkereku. Naseljavanje se nastavlja posle zaposdanja Banata od strane Turaka sredinom XIV veka. Doseljenici su ovde nastavili veštinu prepisivanja crkvenih knjiga i slikanja ikona. U pravoslavnoj crkvi u Jaša Tomiću se nalazilo rukopisno evanđelje napisano negde u Ugarskoj 1600. godine. O ovom evanđelju piše 1911. godine dr. Boško Petrović: »To sve pak svedoči, da smo mi ovde morali imati razvijenu veštinu pisanja knjiga i pre Čarnojevićeve seobe. Kada bi se pisanje knjiga i ikonografija temeljitije proučile, onda bi se uverili da smo u ovim krajevima imali jednu staru crkvenu kulturu«.

Kada je prva crkva zagrađena nije poznato, ali se može predpostaviti da je sredinom XVII veka postojala, jer se u pećskom karastigu iz 1660. i 1666. godine pominju sveštenici -pop Jeftimije i pop Zaharije. kakva je to građevina bila nije poznato. Da je početkom XVIII veka postojala crkva svedoči zapis u crkvenim knjigama, koji kaže da je crkvu osvetio partijarh Pećki Kalinik. I. On je bežeći od Turaka krajem 1704. godine stigao u Temišvar, gde je bio uhap¬šen i posle izvesnog vremena početkom 1705. godine, po sultanovom naređenju pušten. Idući na jug, prošao je kroz Modoš i tom prilikom osvetio crkvu.

Ova crkva je bila u upotrebi sve do 1746. godine, kada je sagrađena nova crkva od opeke, sa šiljastim krovićem na zvoniku, sa brodom u obliku krsta, sa narteksom – predvorjem, pevničkom i oltarskom apsidom, po ugledu na stare hramove tzv. lazarice u Srbiji. Crkva je izgrađena prilozima, dobrovoljnim radom i nametom (haračem) koji je bio nametnut stanovnicima Modoša.

U crkvenoj knjizi »prolog«, pored već pomenutog zapisa o gradnji crkve pominju se pored imena sveštenika i imena 17 stanovnika Modoša, verovatno članova crkvenog odbora.

Crkva je u razdoblju između 1752. i 1755. godine bila ikonopisana. Slikarske radove su obavili zografi: Nedeljko Popović – Šerban, Jerođakon Vasilije, Georgije i sin njegov Teodor. Slikarski rad je obuhvatio ikone na zidovima, svo¬du i ikonostasu koji je bio sazidan od opeke. Od ovih ikona sačuvan je manji broj do danas jer su većinom bile 1812. ogdine, prilikom prepravke crkve zamenjene drugim.

Godine 1812. ponovo je izvršena opravka unutrašnjeg dela crkve: srušen je zidani ikonostas i umesto njega postavljen je novi u duborezu izrađen.

Slikarske radove je 1812. godine izvršio modoški zograf Nikifor Rankov, poznat u Modošu pod nadimkom »Nića Moler« Bio je poznat kao jedan od boljih slikara onoga doba. Život je proveo u Modošu gde je i umro 1. decembra 1835. godine. Od njegovih radova sačuvano je nekoliko ikona u crkvi. Među sačuvanim radovima ističe se portret Dositeja Obradovića, koji je bio vlasništvo Vasilije Gađanskog protonamesnika modoškog, koji je u Modošu bio sveštenik od 1780-1837. godine kada je umro. Kasnije ovaj portret prelazi u vlasništvo njegovih potomaka. Poslednji vlasnik je bio dr Branko Gađanski, profesor Medicinskog fakulteta u Beogradu. On je, prema kazivanju njegove kćeri Gordana Mišković, poklonio ovaj portret, 1936. godine Drugoj ženskoj gimnaziji u Beogradu. Da li taj portret još uvek postoji nismo uspeli da utvrdimo.

U periodu 1830-1841. godine, ponovo su izvođeni radovi na ikonostasu koji je ukrašen ikonama Pavla (Pavela) Petrovića, koji je bio učenik velikobečkerečkog slikara Konstantina Danijela. Prestolne ikone, koje je on naslikao, lepše su od ostalih i rađene su po Danijelovom obrascu.

Tradicije modoškog slikarstva nastavlja porodica Svilengaćin – Aleksa i njegov sin Svetozar. Aleksa Svilengaćin nastavlja rad Nićifora Zarkova, sredinom XIX veka. On slika ikone po narudžbi svojih sugrađana, a 1861. godine, prilikom renoviranja crkve, naslikao je dve freske na spoljnim zidovima i za to dobio 300 forinti. Porodičnu tradiciju nastavlja njegov sin Svetozar, koji je prema kazivanju savremenika bio slabiji slikar od oca. Za njim je ostao veći broj ikona, koje se nalaze u privatnom vlasništvu.

Savremenik Svilengaćina bio je Stevan Bedričić, koji je po kazivanju bio učenik Ljubomira Agleksandrovića, temišvarskog slikara. Umro je veoma rano u 25-oj godini života 1869. godine.

Sa njima se završava modoška zografska škola, koja je sa uspehom delovala skoro dva stoleća. Početkom XX veka u Modošu počinje da radi Stevan Aleksić, akademski slikar.

Stevan Aleksić je izdanak slikarske porodice Aleksića iz Arada. Rođen je u Aradu 23. decembra 1876. godine. In-teresovanje za slikarstvo pokazuje u ranoj mladosti, pa po završetku građanske škole počinje da slika u očevoj slikarskoj radionici u kojoj radi sve do 1895. godine, kada odlazi u Minhen, gde prvo godinu dana uči privatno u slikarskoj školi, pa se kasnije upisuje na Akademiju. Bio je đak čuvenog slikara Grka, Nikole Gizisa. Na Akademiji ostaje do 1900. godine, kada posle očeve smrti i slabog materijalnog stanja napušta studije i počinje da slika. Posle nekoliko godina rada u Aradu, dolazi u Modoš 1903. godine gde nastavlja rad. Posle nekoliko veoma uspešnih poslova, on 1904. godine gradi kuću i atelje u Modošu gde ostaje do kraja života. Iste godine upoznaje, a sledeće se venčava sa učiteljicom Stefanijom Lukić, sa kojom je proveo u braku 18 godina.

Aleksić u Modošu intenzivno radi. Pošto je završio rad na mauzoleju Radivoja Paunovića u Vukovaru radi na svodu u koru Saborne crkve u Novom Sadu. Posle toga 1905. godine radi svod katoličke crkve u Lukićevu, ikonostas i svod crkve u Modošu, 1906. godine ikonostas manastira Bešenova i druge crkve. Radio je ikonostas u oko 20 crkava u Vojvodini. Osim toga radio je i portrete po porudžbini. Pored Uroša Predića bio je najtraženiji slikar ikona. Ostavio je za sobom niz slika i skica za kompozicije sa religioznom sadržinom. Naslikao je oko 100 portreta i desetak autoportreta. Veliki deo svoga umetničkog rada posvetio je Modošu. U periodu 1914-1918. godine, portretiše samo modošane; seljake, sveštenike, lekare, profesore, posednike, svoje prijatelje, trgovca i druge. Za vreme rumunskog posednuća Modoša, nije dobijao veće poslove, već sam radi po porudžbini »iz preka«. Među tim radovima se ističe portret Mihajla Pupina.

Aleksić je za slikarstvo živeo i trudio se da za sobom ostavi što više učenika. Pozivao je k sebi talentovane mladiće i besplatno ih učio slikanju. Najbolji su mu učenici bili modošani: Slavko Gigić, Vaša Pomorišac i Janković. Njegov učenik je bio slikar Kapuši iz Krstura. Bilo je još modoških mladića koji su kod njega učili, među kojima i Drago¬ljub Šurjančev, ćurčija. Umro je u Modošu 2. novembra 1923. godine. Povodom četrdesetogodišnjice njegove smrti građani Jaša Tomića podigli su mu u parku spomenik. Povodom podizanja spomenika Narodni muzej u Zrenjaninu, na inicijativu Doma kulture u Jaša Tomiću i materijalnu po¬moć Kulturno prosvetne zajednice opštine Sečanj, priređuje prvu izložbu Aleksićevih radova u Jaša Tomiću. Tom prilikom je održana i svečana akademija na kojoj je o Aleksićevom delu govorio dr Laza Trifunović, upravnik Narodnog muzeja u Beogradu.

Vaša Pomorišac je najistaknutiji od njegovih učenika. Rođen u Modošu 1893. godine. Slikarstvo je učio kod Aleksića do 1913. godine, kada odlazi na Akademiju u Minhen. Studije prekida zbog izbijanja I. svetskog rata, kada je bio mobilisan kao Austro-Ugarski podanik i poslat na ruski front. Koristi prvu priliku da se preda Rusima i stupa u Srpsku dobrovoljačku diviziju, sa kojom učestvuje u borbama na Dobrudži, gde bude ranjen. Oporavlja se u Moskvi, gde posećuje galerije i muzeje i upoznaje se sa radovima ruskih umetnika. Kao neborac upućen je u sekciju ratnih slikara srpske Vrhovne komande. Po završetku rata nastavlja školovanje na Umjetničkoj akademiji u Zagrebu, zatim na Umetničkoj zanatskoj školi u Beogradu. Po završetku škole obilazi srpske manastire i kopira freske. Posle odlazi u London gde pohađa večernji tečaj slikanja škole ST. Martn’s i tečaj slikanja na staklu. Povremeno se vraća u domovinu gde kopira freske, koje se i danas nalaze u Viktorijinom i Albertovom muzeju u Londonu. U zemlju se vraća 1924. godine. Kako je bio bez posla prihvata ponudu rimokatoličke crkvene opštine u Jaša Tomiću da naslika triptihon u katoličkoj crkvi, koji se i sada tamo nalazi. Kasnije odlazi u Beograd gde postaje predavač u Umetničkoj zanatskoj školi. Od 1950. godine je predavao na Akademiji primenjenih umetnosti.

Prvi put je izlagao u Parizu 1929. godine. Osnivač je grupe »ZOGRAF« sa kojom izlaže 1933, 1935. i 1936. godine. Samosatlno je izlagao u Parizu, Londonu, a u grupi sa jugoslovenskim umetnicima u Londonu, Parizu, Barceloni, Amsterdamu, Brislu i Hagu. Povodom 35-to godišnjice umetničkog rada, priredio je 1953. godine retrospektivnu izložbu. Osim radova u ulju, akvarela i crteža, ostavio je znatan broj radova u freskotehnici i staklu. Bio je pobornik tradicija srpskog srednjovekovnog slikarstva. Umro je u Beogradu 1961. godine.

SPORT

SPORTSKO DRUŠTVO »RADNIČKI«

Prvo sportsko društvo osnovano je u Modošu 1905. godine pod nazivom »Modoško vežbačko društvo«, čiji su se članovi bavili telesnim vežbanjem. Kasnije, verovatno, članovi ovog društva i ostali ljubitelji sporta osnivaju fudbalski klub, koji postaje veoma popularan kod omladine, naročito kod zanatlijske i trgovačke. Novoosnovani klub je dobio naziv »Modoški atletski klub – MAK. Prva zvanična utakmica je odigrana 1911. godine. Za vreme I svetskog rata sportska aktivnost gotovo zamire. Posle završetka rata, kada je Modoš pripao Rumuniji, MAK održava redovno odnose sa sportskim organizacijama u Temišvaru i okolini, koja se danas nalazi u Rumuniji: Čakovo, Deta i drugi.

Kada Modoš ulazi u sastav Jugoslavije, 1924. godine, fudbalski klub opada. Do osnivanja novog fudbalskog kluba, pod nazivom »Karađorđe« dolazi 1928. godine. Osnivači su učenici srednjih škola. Ovaj klub 1931. godine menja naziv u »Građanski«. Pod ovim imenom radi sve do izbijanja II svetskog rata. 1941. godine, kada prestaje sa radom.

Sport klub »Građanski« iz Jaša Tomića je u periodu 1931-41. godina bio veoma snažan klub, koji je igrao u tadašnjoj Banatskoj ligi, u kojoj se tada ističu: »Dušan Silni« iz Vršca, »ZAK« i »Obilić« iz Petrovgrada, »Delija« iz Mokrina, »Jugoslavija« iz Jabuke, PSK iz Pančeva i drugi, koji gostiju u Jaša Tomiću. Najveći uspeh »Građanskog« bilo je osvajanje Banatskog pehara na turniru u Zrenjaninu (Petrovgradu) 1932. godine.

Na prijateljske utakmice dolazili su mnogi poznati klubovi iz zemlje – beogradski BSK (drugi tim), »Ilsa« iz Temišvara, koja je bila prvoligaški tim, zatim klubovi iz Gakova, Dete, Frajdorfa, kao i jedan budimpeštanski prvoligaški klub.

Za »Građanski« je tada nastupilo više igrača. Prema sećanju savremenika najbolji sastav iz tridesetih godina bio je sledeći: Kotek – Draga Stojkov, Pera Vrtipraški, Bora Vukov, Milivoj Gađanski, Virizov Matija – Unterajner, Ivan Gađanski, Ivan Debić, Jova Stojkov i Popović. Takođe su igrali: Miloš Gađan, Bernauer i drugi.

Za vreme II svetskog rata društvo nije radilo. Igralo se ponekad, ali bez zvanične organizacije.

Posle oslobođenja, zajedno sa vojskom – vojnicima X Vojvođanske brigade osnovan je fudbalski tim, sastavljen od omladinaca iz mesta i vojnika. Ovaj tim je bio veoma snažan. Kasnije, u proleće 1945. godine dobija i naziv »Radnički«. U prvo vreme je to samo fudbalski klub, a kasnije se razvijaju i druge sekcije: odbojkaška i rukometna, koja pedesetih godina prerasta u Rukometni klub.

Fudbaleri »Radničkog« postižu najveći uspeh u periodu 1974-1953. godine, kada se takmiče u Banatskoj ligi. Standardni tim iz toga vremena igrao je u sledećem sastavu: Radivoj Jovan (Asodi Jani) – Karćanski Đurka (Semenji Joža), Kalapiš Đurka – Sel Lajoš, Gađanski Joca, Marinić Draga, Čizmašev Milan (Čizga), Gavrilo Paja (Baba), Boško Petrov, Stojković Milan (Beli) i Semenji Šandor, Nešto stariji, koji su igrali u »Radničkom« prvih godina posle rata: Živa Vujin (bek), Milivoj Gađanski – Midža (centarhalf), Jova Stojkov – Mustra, Aca Šušić. Kasnije pedesetih godina igraju braća Šeškar, Miodrag – Mirni Gađanski, Semenji Šandor i Andraš, Drašković Radivoj – Raka, Radošević Mladen – Mlađa. Od generacije, koja je igrala neposredno posle rata najviše uspeha je imao Boško Petrov koji je igrao u drugoligaškim klubovima »Dinamu« iz Pančeva, »Proleteru« iz Zrenjanina i prvoligašu »Spartaku« iz Subotice. Fudbalski klub »Radnički« se sada takmiči u »A« ligi Zrenjaninskog područja.

U periodu 1950-1953. godine, izgrađena je dobrovoljnim radom i prilozima građana pokrivena tribina sa svlačionicama za igrače dva tima i sudije, kao i sa stanom za domara. U vreme kada je izgrađena, bila je jedina pokrivena tribina u srednjem Banatu, ne računajući stadion Zrenjanina. Prilikom svečanog otvaranja stadiona, igrao je drugi tim »Partizan« iz Beograda. Kasnije su ovde gostovali prvoligaši: »Crvena zvezda« iz Beograda, »Velež« iz Mostara, »Sutjeska« iz Nikšića i drugi. Prvi ligaški klubovi koji su posle rata, nekoliko godina uzastopce ovde gostovali bili su »Smederevo« iz Smedereva i »Radnički« iz Beograda, sa kojima su dugo održavane prijateljske veze. Čak je i jedan fudbaler iz »Smedereva« došao i igrao u »Radničkom« nekoliko godina. To je bio Milan Stojković – Beli.

RUKOMETNI KLUB

Osnovali su ga 1950. godine učenici srednjih škola i studenti. Rukomet postaje veoma popularan krajem pedesetih godina, kada pored »Radničkog« postoji i veoma kvalitetna ekipa Osnovne škole koja učestvuje u opštinskom takmičenju i osvaja prvo mesto; takođe je tada bila solidna i ekipa Periodične škole učenika u privredi. Iz ovih ekipa izrastaju kasnije igrači, koji će tim »Radničkog« uvesti u Banatsku, a u sezoni 1979-1980. »Radnički se takmiči u Vojvođanskoj ligi.

DRUŠTVENO-POLITIČKE I DRUŠTVENE ORGANIZACIJE

SAVEZ SOCIJALISTIČKE OMLADINE

Omladinska organizacija – Ujedinjeni savez antifašističke omladine Vojvodine osnovan je u ilegalnim uslovima, za vreme nemačke okupacije, u jesen 1943. godine. Članovi prve omladinske organizacije isticali su se svojim radom u čitalačkim grupama. Sa nekima od njih radili su članovi partijske organizacije, ili su pak bili na vezi sa nekim i dobijali direktive za rad sa ostalom omladinom. Najaktivniji su bili: Adam Dovatov, Petrov Sava – Šandrija, Penov Matija, Stojšić Mila, Stevanov Mila – Cezar, Lazarov Sava i Čosić Čeda, Arsen Diklić i Voja Carić. Posle oslobođenja, u jesen 1944. godine, osnovana je i organizacija Saveza komu¬nističke omladine Jugoslavije, čiji su prvi članovi bili isti omladinci, koji su prvi postali i članovi USAOV-a.

U tek oslobođenom mestu bilo je mnogo problema koje je trebalo rešavati odmah; prikupljati pomoć u hrani za tek oslobođene krajeve; skinuti plodove sa njiva čiji su vlasnici otišli sa okupatorskom vojskom ne samo u mestu i srezu već i šire; pomoći novoj vlasti u njenom organizovanju, obezbeđivati društvenu imovinu i drugo.

Prve radne akcije jašatomićke omladine bile su usme-rcne na branje kukuruza sa fašističkih imanja u mestu, zatim u jašatomićkom srezu, pa kada su i te njihove obrane, odlaze i na teritoriju današnje zrenjaninske opštine u Lazarevo, Klek i druga mesta.

Posle dolaska II bataljona X Vojvođanske udarne brigade u Jaša Tomić, kulturni život odjednom oživljava. Omla¬dina i vojnici pripremaju kulturno umetničke programe i daju priredbe. Politički rad među omladinom bio je veoma razvijen: održavaju se predavanja o značaju Narodnooslobodilačke borbe, o zadacima narodne vlasti i omladine u obnovi i izgradnji zemlje. Kroz politički rad omladina je pripremljena za aktivnosti koje će uslediti u proleće 1945. godine.

Najznačajnija akcija jašatomićke omladine u proleće 1945. godine bila je berba kukuruza u Sremu, u neposrednoj blizini fronta. Prema kazivanju učesnika, u jednom trenutku omladinci – berači su bili udaljeni od fronta svega 6-8 kilometara

U Sremu, gde su vođene završne bitke za oslobođenje zemlje, ostalo je mnogo neobranih njiva kukuruza pa je omladina Vojvodine uzela obavezu da obere kukuruz i oslobodi zemljište za prolećnu setvu. Omladinske brigade za berbu kukuruza bile su organizovane regionalno – po srezovima.

Sa teritorije jašatomićkog sreza otišla je četa omladinaca i omladinki. Iz Jaša Tomića ih je bilo oko 20. Navodimo imena nekih: Radmila Vukov, Milina Stankov, Kergeš Rozalija, Emilija Petrov, Kantar Dušanka, Milica Pejanov, Tapavica Temira i drugi. Na radnu akciju se krenulo 21. fe¬bruara 1945. godine. Omladina – učesnici ove akcije, bili su organizovani po vodovima, četama i bataljonima. Koman¬dir čete jašatomićkih omladinaca bio je Rada Kiridčić – Brzi, a politički komesar Rada Omaljev – Crni (iz Itebeja).

U Srem se krenulo iz Jaša Tomića. Pošto vozovi nisu radili redovno, do Sečnja se putovalo saonicama. Iz Sečnja se vozom putovalo do Zrenjanina, a zatim do Perleza, gde se prenoćilo u Omladinskom domu, na slami. Ujutro se pešice krenulo za Centu, a odatle na obalu Dunava takođe pešice. Na obali Dunava su već bile neke omladinske čete, tako da se čekalo na red za prelazak. Naša četa je prešla Dunav u tri sata ujutro, narednog dana je stigla u Srem i Surduk, gde su se toga dana i naredne noći odmorili, posle čega su pešice krenuli za Nove Karlovce (Sase), gde su bili raspoređeni po kućama na noćenje. Hranili su se u zajedničkoj kuhinji, koja je bila u šupi Mladena Lazarevića – Vave. Hrana se pripremala u velikom bakraču i zatim delila omladincima. Hranu, za omladince – berače – obezbeđivao je Mesni narodnooslobodilački odbor.

Rad je počinjao u 6 sati ujutro i trajao je do 15 ča¬sova. Kada je obran kukuruz u ataru Novih Karlovaca, prešlo se na nove površine u ataru Inđije. U Inđiji je smeštaj bio isti kao i u Novom Karlovcima.

Posle više od mesec dana rada, održan je veliki zbor omladine koja je učestvovala na akciji. Zboru je prisustvo¬valo oko 11.000 omladinaca i omladinki, a sutradan, se krenulo kući. Krenulo se pešice za Novi Sad, gde su se smestili u otvorene železničke vagone i tako putovali do Titela. Pošto je most na Tisi bio srušen, napravljen je, zapravo, improvizovan je pontonski most, preko kojeg su omladinci, držeći se za uže, idući preko uske daske, prešli u Knićanin. Ovde su dočekani kao heroji rada. Pošto su se odmorili krenuli su za Zrenjanin, gde stižu pred veče i odlaze pravo na miting. Posle mitinga, na današnjem Trgu slobode u Zrenjaninu, omladina sa sela je prenoćila u gradu i ujutru krenula svojim kućama, gde su stigli 27. marta 1945. godine.

Posle berbe kukuruza u Sremu, jašatomićka omladina učestvuje u radnim akcijama u Banatu – gradnji puta Ostojićevo – Čoka u dužini od 7 kilometara, koji je građen 1946. godine. Osim toga, građen je 1947. godine kanal Sutjeska – Sećanj – Oređa i drugi kanali u okolini, kojima je regulisan odvod suvišnih voda iz atara. Jašatomička omladina je učestvovala redovno na svim saveznim i republičkim radnim akcijama, počevši od pruga Brčko-Banovići, Šamac-Sarajevo, Banja Luka-Doboj, Kučevo-Brodice; na izgradnji autoputa Bratstvo-Jedinstvo, fabrici mašina i alatljika »Ivo Lola Ribar« u Železniku, Novog Beograda i mnogim drugim. Posle obnavljanje omladinskih radnih akcija, omladina uzima takođe vidnog učešća.

Danas omladinska organizacija u Jaša Tomiću ima oko 600 omladinaca i omladinki – učenika, radnika i zemljoradnika. Ona živi sa problemima mesta i učestvuje u njihovom rešavanju. Zajedno sa aktivom mladih komunista Savez socijalističke omladine je glavna potpora i oslonac u omasovljenju, pripremanju i osposobljavanju mladih za aktivno učestvovanje u obavljanju delegatskih funkcija. Aktivnost mladih se oseća u svim porama društvenog života: politici, kulturi i sportu.

U kulturno-umetničkom društvu većinu članova čine omladinci, koji aktivno učestvuju u radu folklorne, horske, dramske i baletske sekcije. Zabavni orkestar KUD-a čine omladinci, kao i delom narodni orkestar.

Rad jašatomičke omladinske organizacije zapažen je na opštinskom i Pokrajinskom nivou. Dobitnik je Majske plakete, a 1976. godine je proglašena za jednu od pet najboljih osnovnih organizacija SSO u Vojvodini.

Poslednjih godina, omladina je dala vidan doprinos uređenju mesta, pošumljavnju, sakupljanju sekundarnih sirovina. Pored lokalnih učestvovala je na saveznim radnim akcijama: ORA »Partizanski put 75«, ORA »Jasenovac 76«, ORA »Suha Krajina 79« i drugim.

Danas u mestu radi više omladinskih organizacija. To su: Mesna organizacija SSOV, u školi »Steva Aleksić«, u radnim organizacijama »Tamiš« i »Kovačnica«.

Omladina je zastupljena u rukovodstvima društveno-političkih organizacija i društveno-političke zajednice, u kojima je delegirano 19 članova omladinske organizacije.

MESNA ORGANIZACIJA SAVEZA REZERVNIH VOJNIH STAREŠINA

Osnovana je 1946. godine zajedno sa Savezom boraca NOR-a. Prvi predsednik bio je Dušan Ćulibrk. Na prvom Kongresu, koji je održan 9. 5. 1948. godine prisustvovali su Ćulibrk Dušan i Vojnović Jovan.

Rezervne vojne starešine izdvajaju se u posebnu or¬ganizaciju 1950. godine. Prvi predsednik UROP-a bio je Rat-ko Remetić a blagajnik Bora Vukov.

Od tada obe organizacije deluju zasebno, ali aktivnosti koordiniraju i veoma tesno sarađuju. Za svoj rad. Udruženje je 1977. godine, kao najbolje u opštini Sečanj nagrađeno Plaketom. Mnogi članovi ovog Udruženja odlikovani su za primerno zalaganje i siticanje u radu. Do sada je 14 članova odlikovano. Udruženjeradi po programu koji se zasniva na koncepciji opštenarodne odbrane.

DOBROVOLJNO VATROGASNO DRUŠTVO

Prvi podaci o osnivanju Dobrovoljnog vatrogasnog društva u Jaša Tomiću datiraju od januara 1880. godine kada je organizovan bal-zabava sa ciljem da se od prihoda koji se ostvari pokriju organizacioni troškovi za osnivanje Dobrovoljnog vatrogasnog društva. Prema kasnijim podacima utvrđeno je da je društvo osnovano na dan 7. septembra 1880. godine, sa 40 članova. Izgrađen je Dom i vatrogasni toranj. Prvi predsednik bio je Baron Čavoši. Pošto je arhiva većim delom uništena sačuvani su samo neki fragmenti, tako da iz 1925. godine postoji tablo sa fotografijama vatrogasaca i zastava koju je društvo dobilo povodom proslave svoje pedesetogodišnjice, 1930. godine.

Prilikom proslave pedesetogodišnjice Dobrovoljnog vatrogasnog društva u Jaša Tomiću koja je održana 6 i 7. septembra iste godine u JašaTomiću, banatska vatrogasna župa je organizovala smotru svih vatrogasaca iz celog Banata. Proslavi je prisustvovalo 600 vatrogasaca koji su u defileu prošli kroz mesto u pratnji 12 duvačkih orkestara.

Okupacijom Jugoslavije 1941. godine, okupator je iz¬vršio mobilizaciju zanatlija, mahom Srba, Bugara i Mađara i formirao dve vatrogasne čete. Sedište jedne bilo je u ulici Partinzanski put, a druge u zgradi bivše opštine gde je sada Uprava »Kovačnice«. Jedna je četa imala ručnu i motornu pumpu dok je druga raspolagala samo jednom ručnom pumpom. Tokom okupacije, 1943. i 1944. godine vatrogasci su pored redovne obaveze imali zadatak da vrše vazdušna osmatranja, tj. da obaveštavaju Zrenjanin i Vršac o nadletanju savezničkih aviona.

Posle oslobođenja ove čete se ponovo uključuju u rad Dobrovoljnog vatrogasnog društva u Jaša Tomiću. Društvu je za vreme rada Sreza jašatomićkog bilo vatrogasni udarni centar za područje sreza, a kasnije opštine. Ovakvo stanje je ostalo sve dok »Naftagas« u Boki nije formirao profesionalnu vatrogasnu jedinicu i Sečanj Dobrovoljno vatrogasno društvo. Sada ovo društvo svojom delatnošću pokriva naseljena mesta Jaša Tomić, Krajišnik i Busenje.

Društvo je imalo svoje spremište sa izviđačkim tornjem još pre rata. Pošto su ove prostorije bile nedovoljne, 1950. godine je počelo prikupljanje sredstava a 1954. godine završena je izgradnja Vatrogasnog doma i tornja. Dobrovoljnim radom podignuta je zgrada a za toranj je plaćen rad zidara.

Prateći pojavu požara za poslednjih 30 godina došlo se do konstatacije da Društvo u prošeku gasi 3 požara godišnje. Jednom prilikom gašenje požara, vatrogasci su prešli jugoslovensku-rumunsku granicu kako bi ugasili zapaljeno seno, koje je vetar počeo da nosi na našu teritoriju. Od većih požara u čijem su gašenju učestvovali jašatomićki vatrogasci navodimo neke: požar Gvožđarske radnje u Krajišniku u kojoj se nalazile i vrlo lako zapaljive hemikalije; Remontne radionice u Jaša Tomiću; pet zgrada u Jaša Tomiću kada je požar istovremeno izbio u njima i požar u Neuzini. Ljudskih žrtava i telesnih ozleda nije bilo, a požar je bio ugašen zavisno od toga koliko je mesto požara bilo udaljeno od DVD momenta javljanja i brzin dolaska vatrogasaca. Samo jedan požar, koji je izbio na krovu katoličke crkve u Jaša Tomiću Društvo ni uz pomoć ekipa iz Boke i Sečnja nije uspela da ugasi sve do dolaska zrenjaninskih vatrogasaca koji su za¬hvaljujući savremenoj opremi uspeli da ugase požar.

Za svoj rad Društvo je 21. 6. 1959. godine dobilo pohvalnicu od Srpskog saveza dobrovoljnih vatrogasnih društava sreza Pirot, a Vatrogasni savez Jugoslavije je u dva navrata ovom Društvu dodelio Diplomu kojom se ovo Društvo odlikuje Vatrogasnom zvezdom drugog stepena, 15. 6. 1962. godine, Vatrogasnom zvezdom prvog stepena 16.7.1964. godine.

Društvo sada ima 42 ispitana vatrogasca, od kojih su trojica podoficiri i 10 ispitanih vatrogasaca I. klase. Društvo će ove godine proslaviti 100-godišnjicu svoga postojanja. Savremena oprema se gašnje požara je i dalje veliki nedostatak Društva, koje raspolaže samo jednom zastarelom autocisternom i ima nekoliko aparata za suvo gašenje požara.

Društvo je tokom svog 100-godišnjeg rada dalo i značajan doprinos kulturnom životu mesta jer je permamentno imalo muzičku sekciju čiji su članovi svirali na duvačkim instrumentima. Orkestar duvačkih instrumenata uzimao je učešće u svim javnim manifestacijama koje su održavane u mestu o državnim praznicima i drugim proslavama.

LOVAČKO DRUŠTVO

Lov u Jaša Tomiću ima dugu tradiciju. Pre prvog svetskog rata lov je bio privilegija veleposednika i veoma imućnih građana. Tokom zime mesni lovci bi pozivali u goste imućne poznanike iz drugih mesta i organizovali bi lov. Za vreme I svetskog rata lov se nije upražnjavao. Posle završetka rata i odlaska Rumuna, osnovano je 1925. godine prvo lovačko društvo u Jaša Tomiću. Pravo na lov se sticalo zakupom lovnog terena, koji se obavljao na licitaciji i ko je platio najviše, taj je stekao isključivo pravo korišćenja terena za lov. Obično, je grupa građana, koji su voleli lov licitirala, pa je pravo pripalo grupi koja je najviše platila na licitaciji. Posle izvršene licitacije, grupi koja je stekla pravo korišćenja lovnog terena, pristupila grupa koja nije učestvovala ili je učestvovala u licitaciji, pa bi se zakupnina podelila na broj članova. Zakupnina nije bila mala, pa je lov, kao sport, sebi mogao da dozvoli samo imućniji sloj građana. Među srbima poznati lovci su bili: Vaša Radosav, Petrov Bora, Hotomski Zaharije, koji je bio i sekretar društva. Običaj je bio da se na kraju lovne sezone priredi lovački bal sa prigodnom večerom i tombolom na kojoj su glavni zgodici bili odstreljeni zečevi i fazani.

Za vreme okupacije lovom su se mogli baviti samo Nemci, naročito su po lovištima bez reda ubijali divljač njihovi oficiri, koji su lov smatrali svojom privilegijom i naneli ogromne štete lovnom fondu.

Posle oslobođenja, već novembra 1944. godine, obnovljen je rad lovačkog udruženja. Prvi predsednik bio je Vaša Radosav, a sekretar Zaharije Hotomski, danas najstariji lo¬vac u mestu. Članovi su bili u glavnom zemljoradnici zanatlije i delom službenici. Te godine Društvo je imalo 20 lanova. Ovako mali broj članova je posledica poratnih prilika kada nije bilo lovačkog oružja i kada se ono nije moglo nabaviti, već samo nešto starog – trofejnog oružja koje je zatečeno i kupljeno na licitaciji. Broj članova se iz godine u godinu povećavao, tako da je 1966. godine, kada je počela izgradnja Lovačkog doma bilo 36 članova. Lovački dom je podignut dobrovoljnim radom lovaca i finansijskim sredstvi¬ma Društva, koja su u tu svrhu godinama prikupljana i kreditom dobijenim od Banke. Predsednik Lovačkog društva za vreme izgradnje Doma bio je Drago Marinić.

Lovačko društvo danas ima 57 članova, pretežno radnika i zemljoradnika.

DRUŽINA FERIJALNOG SAVEZA JUGOSLAVIJE

Opštinski odbor Ferijalnog saveza Jugoslavije za Opštinu Jaša Tomić, osnovan je 1954. godine. Prvi predsednik je bio Radovan Nenadić, a sekretar Vojislav Zubac. Organi¬zacija FSJ ubrzo postaje veoma popularna među seoskom omladinom, kojoj se pridružuju i omladinci iz .mesta koji se školuju ili studiraju van mesta. Prilikom osnivanja bilo je oko 60 članova. Družina dobij a naziv »Pane Đukić«.

Aktivnost ove družine ne ostaje nezapažena, pa joj Sreski odbor FSJ u Zrenjaninu poverava organizaciju Zbora ferijalaca zrenjaninskog sreza, koja je održana 13. i 14. maja 1961. godine. Pokrovitelj Zbora bio je predsednik Skupštine opštine Sečanj – Vidak Bjelogrlić. Zboru su prisustvovali i ferijalci sa teritorije zrenjaninskog sreza, kao i gosti iz Kraljeva, Kragujevca i još nekih gradova iz Srbije.

Pošto je družina »Pane Đukić«, bila jedina družina FSJ na teritoriji Opštine Sečanj, njeno rukovodstvo vrši funkciju Opštinskog rukovodstva Opštine Sečanj. Družina je organizovala brojne izlete, letovanja i prisustvuju većim zborovima ferijalaca.

Krajem 60-tih godina rad Družine se gasi, i tako da danas ne postoji Družina FSJ u Jaša Tomiću.

UDRUŽENJE PENZIONERA

Udruženje penzionera je formirano 1964. godine, izabran je Upravni odbor od 7 članova, a u Udruženje je učlanjeno 60 članova. Rad penzionera je zastupljen u svim porama društvenog i društveno-političkog života mesta. Penzioneri su svoju društvenu aktivnost počeli na okupljanju svih penzionisanih lica u svoju organizaciju. Već 1966. godine bilo je u Udruženju učlanjeno 223 penzionera. Pored rada u društveno-političkim organizacijama, penzioneri su nastojali i upornim radom uspeli – jedini u Opštini Sečanj, da osnuju svoj klub. Prostorije su dobijene u jednoj oronuloj zgradi, koje su dobrovoljnim prilozima penzionera osposobljene za klub u kojem se penzioneri zabavljaju društvenim igrama. Za adaptaciju prostorije prikupljena su sredstva u iznosu od 63.665,68 dinara, koja su osim penzionera dale društveno-političke organizacije u mestu, Opštinsko udruženje penzionera i drugih priloga. Sami penzioneri su dali 164 radna dana, čija je vrednost 28.200,00 dinara. Danas Udruženje ima 320 članova. Rad Udruženja je pohvaljen od strane Opštinskog udruženja penzionera Opštine Sečanj, aprila 1980.

STANOVNIŠTVO

Prvi podaci o broju stanovnika Modoša potiču iz 1727. godine, kada je u mestu popisano samo 38 kuća. Broj stanovnika se sredinom XVIII veka povećava doseljavanjem iz područja razvojačene potisko-pomoriške vojne granice. Naseljavanje je mesto brojno ojačalo, tako da je 1773. godine bilo 296 kuća. Posle restauracije županijskog sistema 1779. godine, dolazi do masovnog raseljavanja stanovništva na područje Banatske vojne granice – Miliciju, ali se veći deo na intervenciju županijskih vlasti vraća u Modoš.

Na mesto odseljenih Srba, 1784. godine, naseljava se ovde 14 nemačkih porodica iz okolnih mesta. Nemci se ubrzo naseljavaju u većem broju i dobijaju svoju opštinu. Za¬jedno sa Nemcima naseljavaju se početkom devete decenije XVIII veka i prvi Mađari.

Bugari se ovde prvi put naseljavaju 1824. godine iz Starog Bešenova i Ečke.

Godine 1827/28 naseljavaju se 62 mađarske porodice u Oređi.

Opštine Srpski i Nemački Modoš imaju 1836. godine 3.560 stanovnika, od kojih je Srba bilo 2.440, dok je rimokatolika bilo 1.116 i 4 evangelista.

Jevreji se prvi put nastanjuju u Modošu 1837. godine, kada ih registrovano 5.

Godine 1838. nastaje u modoškom ataru u potesu Rasovi, novo naselje nazvano Kaptalanfalfa (kasnije Vladičino selo, sada Busenje), koje je naseljeno Mađarima i Nemcima iz Bačke, koje je vrbovao neki Simeon Galatin. Oni su naseljeni na inicijativu Kaptola, čiji su zemlju dobili za naseljavanje i na čijoj će zemlji raditi. Ovo mesto postepeno napreduje: 1840. ima 72 stanovnika

Iste, 1838. godine, pokušali su Bugari iz Itvarnoka da se nasele u Oređi. Čak su se 22 porodice bile nastanile do 1839. godine, ali ih Kaptol nije prihvatio i oni su morali da napuste Oređu.

Prilikom popisa 1854. godine, ustanovljeno je da u Modošu živi 4006 stanovnika, među kojima je bio i 51 Jevrejin.

Popisi stanovnika vršeni su redovno od 1869. godine. Broj stanovnika je bio sledeći:

1869.       1880.       1890.      1900.      1910.      1921.

4.272      4.185       4.559      4.620      4.750     4.750

Autor monografije: Mile Đukanov, aprila 1980.